23
Һәққанийәт вә адиллиқ
Ялған гәпни яймиғин вә я ялған гувалиқ берип рәзил адәмгә ян басмиғин.
Топқа әгишип рәзил ишта болма яки дәва-дәстурларда гувалиқ бәргәндә топқа әгишип һәқиқәтни бурмилима. Кәмбәғәл дәва қилса, униңға ян басма. Лав. 19:15
Дүшминиңниң кала я ешиги езип кетип, саңа учрап қалса, уни елип келип, егисигә чоқум тапшуруп бәр. Қан. 22:1, 2; Луқа 6:27; Фил. 2:4 Әгәр саңа өч болғанниң ешиги жүкни көтирәлмәй жүкниң астида ятқинини көрсәң, уни ярдәмсиз ташлимай, бәлки униңға ярдәмлишип ешигини қопурушуп беришиң зөрүр. Қан. 22:4
Араңдики кәмбәғәлниң дәвасида адаләтни бурмилима. Қан. 27:19
Һәр қандақ сахта иштин өзүңни нери тарт; бегуна адәм билән һәққаний адәмни өлтүрмигин; чүнки Мән рәзил адәмни һәргиз адил дәп ақлимаймән. Шуниңдәк һеч қандақ пара йемә; чүнки пара көзи очуқларни кор қилип, һәққанийларниң сөзлирини бурмилайду. Қан. 16:19; 1Сам. 8:3; Пәнд. 19:6; Топ. 7:7
Мусапир кишиләргә зулум қилма; чүнки өзүңлар Мисир зиминида мусапир болуп турған болғачқа, мусапирниң роһий һалини билисиләр. Мис. 22:21; Лав. 19:33; Қан. 24:17
 
«Шабат жили» вә шабат күни
10 Алтә жил өз йериңни терип, һосуллирини ал. 11 Лекин йәттинчи жили йәргә арам берип уни бош қой; хәлқиңниң намратлири униңдин жиғип йесун, улардин ашқинини җаңгалдики һайванлар йесун; шундақла үзүмзарлиғиң билән зәйтунзарлиғиңниму шундақ қилғин. «Лекин йәттинчи жили йәргә арам берип уни бош қой;...» — Худа Өз хәлқигә шундақ әмир бәргән екән, әлвәттә улардин хәвәр алиду. Бу әмиргә бағлиқ вәдиләр тоғрисида «Лав.» 25:1-7, 11, 12ни, болупму 20-22-айәтләрни көрүң.   Лав. 25:4, 5
12 Алтә күн ичидә өз ишиңни ада қилип, йәттинчи күни арам елишиң зөрүр. Буниң билән кала-ешәклириң арам тапиду, дедигиңниң оғли билән мусапир кишиму һардуқини чиқириду. Мис. 20:8; 31:13-17.
13 Мән саңа ейтқинимниң һәммисини көңүл бөлүп ада қил; башқа илаһларниң намини тилиңға алма; булар һәтта ағзиңғиму чиқмисун. «Мән саңа ейтқинимниң һәммисини көңүл бөлүп ада қил» — ибраний тилида «Мән силәргә ейтқиним... ада қилиңлар» дейилиду.   Чөл. 32:38; Йә. 23:7; Зәб. 15:4; Һош. 2:19; Зәк. 13:2
 
Үч муһим һейт-байрам
14 Һәр жилда үч қетим мениң үчүн һейт өткүзгин. 15 Алди билән «петир нан һейти»ни өткүз; саңа әмир қилғинимдәк Абиб ейидики бекитилгән күнләрдә йәттә күн петир нан йегин; чүнки шу айда сән Мисирдин чиққан едиң. Шу һейтта һечкиши алдимға қуруқ қол кәлмисун. Мис. 12:14,15; 13:3; 34:20; Қан. 16:16
16 Сән әҗир қилип териған етиздики зираитиңниң тунҗа һосулини орғанда «орма һейти»ни өткүз; шундақла сән әҗир сиңдүрүп йәрдин ахирқи һосул-мәһсулатлириңни жил ахирида жиққанда «һосул жиғиш һейти»ни өткүз. «орма һейти» — мошу һейт йәнә «һәптиләр һейти» һәм «дәсләпки орма һейти» дәпму атилиду. «һосул-мәһсулатлириң» — мошу «һосул-мәһсулатлириң» ашлиқларни һәм һәр хил мевә-чивә мәһсулатлирини өз ичигә алиду. «һосул жиғиш һейти» — мошу һейт йәнә «кәпиләр һейти» дәпму атилиду.
17 Жилда үч қетим әркәклириңниң һәммиси Рәб Пәрвәрдигарниң һозуриға һазир болсун.
18 Сән маңа аталған қурбанлиқниң қенини хемиртуруч селинған нан билән сунмиғин; һейт қурбанлиғиниң йеғини болса кечичә қондуруп әтигичигә сақлима. «қурбанлиқ» — бу сөз адәттә «енақлиқ қурбанлиғи» яки «тәшәккүр қурбанлиғи»ни көрситиду.
19 Зиминиңдики дәсләпки һосулниң әң яхшсини Пәрвәрдигар Худайиңниң өйигә елип кәл.
Оғлақни анисиниң сүтидә қайнитип пишарма. «Оғлақни анисиниң сүтидә қайнитип пишарма» — бу әмир бәлким әтраптики бутпәрәс хәлиқләрниң мәлум өрп-адитигә әгәшмәслик керәклигини көрситиши мүмкин. Бу тоғрилиқ йәнә «Лавийлар»дики «қошумчә сөз»имизни көрүң.   Мис. 34:26
 
Пәрвәрдигарниң Пәриштисиниң йолларни тәйярлиши
20 Мана, Мән бир Пәриштини йолда сени қоғдап, Мән саңа тәйярлиған йәргә елип барсун дәп, алдиңда жүрүшкә әвәтимән. Мис. 33:2 21 Сән униң алдида өзүңгә агаһ бол, униң авазиға қулақ сал. Униң зитиға тәгмә; болмиса, у итаәтсизликлириңни кәчүрмәйду; чүнки Мениң намим униңдидур. «өзүңгә агаһ бол» — ибраний тилида «өзүңгә қара» («шамар») дегән пеил билән ипадилиниду. 20-айәттә Пәриштиниң уларни «қоғдайдиғанлиғи» (ибраний тилида «қарайдиғанлиғи») «хамар» дегән охшаш пеил билән ипадлиниду. 22 Лекин әгәр сән униң авазиға қулақ селип, Мениң барлиқ буйруғанлиримға әмәл қилсаң, Мән дүшмәнлириңгә дүшмән, күшәндилириңгә күшәндә болимән. Яр. 12:3 23 Чүнки Мениң Пәриштәм алдиңда жүрүп, сени Аморий, Һиттий, Пәриззий, Ⱪананий, Һивий вә Йәбусийларниң зиминиға башлап кириду; Мән уларни йоқитимән.
24 Сән уларниң илаһлириға баш уруп ибадәт қилма вә яки улар қилғандәк қилма; бәлки уларниң бутлирини үзүл-кесил чеқивәт, бут түврүклирини үзүл-кесил кукум-талған қиливәт; «уларниң бутлирини үзүл-кесил чеқивәт,...» — яки «уларни (Ⱪананийларниң) йоқитип,...». 25 Лекин Худайиңлар Пәрвәрдигарниң ибадитидә болуңлар. Шундақ қилсаңлар У нан билән сүйүңларни бәрикәтләйду; Мән барлиқ кесәлликни араңлардин чиқирип ташлаймән. Мис. 15:26; Қан. 7:15 26 Буниң билән зиминиңда бойидин аҗрап кетидиған яки туғмас һеч бир аял яки чарпай болмайду; өмрүңниң күнлирини толуқ қилимән. Қан. 7:14
27 Мән сениң алдиңда вәһимимни әвәтимән, қайси таипигә йеқинлашсаң шуларни паракәндә қилимән; шуниң билән һәммә дүшмәнлириңни кәйнигә яндуруп қачуримән. Мис. 14:24; Йә. 10:10 28 Һивийлар, Ⱪананийлар вә Һиттийларни алдиңдин қоғлап чиқириветишкә сериқ һәриләрни алдиңда жүрүшкә әвәтимән. «сериқ һәрә» — бу исим ибраний тилида адәттики һәридин чоң вә техиму чаққақ бир хил һәрини көрсәтсә керәк.   Қан. 7:20; Йә. 24:12 29 Амма зиминниң Харабилишип, далада вәһший һайванлар көпийип саңа хәвп болуп қалмаслиғи үчүн, шу әлләрни алдиңдин бир жилғичә һайдивәтмәймән, 30 Бәлки сән көпийип, зиминни пүтүнләй мирас қилип болғичә, аз-аздин һайдап туримән.
31 Сениң зиминиңниң чегарилирини Қизил Деңиздин тартип Филистийләрниң деңизиғичә, шуниңдәк чөлдин тартип Әфрат дәриясиғичә бекитимән; чүнки зиминда туруватқанларни һайдиветип йерини егилишиң үчүн, уларни қолуңға тапшуримән. «Филистийләрниң деңизи» — «Оттура Деңиз»ни көрситиду.   Чөл. 34:3, 4 32 Сән улар билән вә яки илаһлири билән һеч қандақ бир әһдә түзмә. Мис. 34:12,15; Қан. 7:2 33 Уларниң сени алдимда гунаға патқузмаслиғи үчүн уларни зиминиңда қәтъий турғузма. Чүнки мабада сән уларниң илаһлириниң ибадитидә болсаң, бу иш саңа қапқан болиду. Йә. 23:13; Һак. 2:3
 
 

23:3 Лав. 19:15

23:4 Қан. 22:1, 2; Луқа 6:27; Фил. 2:4

23:5 Қан. 22:4

23:6 Қан. 27:19

23:8 Қан. 16:19; 1Сам. 8:3; Пәнд. 19:6; Топ. 7:7

23:9 Мис. 22:21; Лав. 19:33; Қан. 24:17

23:11 «Лекин йәттинчи жили йәргә арам берип уни бош қой;...» — Худа Өз хәлқигә шундақ әмир бәргән екән, әлвәттә улардин хәвәр алиду. Бу әмиргә бағлиқ вәдиләр тоғрисида «Лав.» 25:1-7, 11, 12ни, болупму 20-22-айәтләрни көрүң.

23:11 Лав. 25:4, 5

23:12 Мис. 20:8; 31:13-17.

23:13 «Мән саңа ейтқинимниң һәммисини көңүл бөлүп ада қил» — ибраний тилида «Мән силәргә ейтқиним... ада қилиңлар» дейилиду.

23:13 Чөл. 32:38; Йә. 23:7; Зәб. 15:4; Һош. 2:19; Зәк. 13:2

23:15 Мис. 12:14,15; 13:3; 34:20; Қан. 16:16

23:16 «орма һейти» — мошу һейт йәнә «һәптиләр һейти» һәм «дәсләпки орма һейти» дәпму атилиду. «һосул-мәһсулатлириң» — мошу «һосул-мәһсулатлириң» ашлиқларни һәм һәр хил мевә-чивә мәһсулатлирини өз ичигә алиду. «һосул жиғиш һейти» — мошу һейт йәнә «кәпиләр һейти» дәпму атилиду.

23:18 «қурбанлиқ» — бу сөз адәттә «енақлиқ қурбанлиғи» яки «тәшәккүр қурбанлиғи»ни көрситиду.

23:19 «Оғлақни анисиниң сүтидә қайнитип пишарма» — бу әмир бәлким әтраптики бутпәрәс хәлиқләрниң мәлум өрп-адитигә әгәшмәслик керәклигини көрситиши мүмкин. Бу тоғрилиқ йәнә «Лавийлар»дики «қошумчә сөз»имизни көрүң.

23:19 Мис. 34:26

23:20 Мис. 33:2

23:21 «өзүңгә агаһ бол» — ибраний тилида «өзүңгә қара» («шамар») дегән пеил билән ипадилиниду. 20-айәттә Пәриштиниң уларни «қоғдайдиғанлиғи» (ибраний тилида «қарайдиғанлиғи») «хамар» дегән охшаш пеил билән ипадлиниду.

23:22 Яр. 12:3

23:24 «уларниң бутлирини үзүл-кесил чеқивәт,...» — яки «уларни (Ⱪананийларниң) йоқитип,...».

23:25 Мис. 15:26; Қан. 7:15

23:26 Қан. 7:14

23:27 Мис. 14:24; Йә. 10:10

23:28 «сериқ һәрә» — бу исим ибраний тилида адәттики һәридин чоң вә техиму чаққақ бир хил һәрини көрсәтсә керәк.

23:28 Қан. 7:20; Йә. 24:12

23:31 «Филистийләрниң деңизи» — «Оттура Деңиз»ни көрситиду.

23:31 Чөл. 34:3, 4

23:32 Мис. 34:12,15; Қан. 7:2

23:33 Йә. 23:13; Һак. 2:3