əhgi=pən, nəhgi-pəniən Nəhgi-pəniən in noliən kəti nətəm Isrel kəmautol nuvəh muva mətəuarus=pa u rəueiu. Tol pɨsɨn e kastɨm rəha nətəm Entəni. Aupən agɨn, Uhgɨn təmol nəniəskasɨkiən kəti ilau Epraham məmə in rəhan Uhgɨn, kəni Epraham mɨne namipɨn mɨn ilah nenətɨ Uhgɨn mɨn. Uhgɨn təməni=pən kəm in mɨne namipɨn mɨn mɨne rəhan mɨn noluək mɨn məmə okəkeikei kəhgi=pən ilah. Okəkeikei kəhgi=pən ilah kol məmə nəmtətiən kəti məmə ilah kotaskəlɨm mautegəhan e nəniəskasɨkiən əha. Kəni noliən rəha nəuanɨləuɨs mɨn rəha Isrel, nian rəfin ilah kotaskəlɨm əskasɨk nəniəskasɨkiən iətəm Uhgɨn təmol kəm rəhalah kəha tərah. Nian suakəku iərman kəti tair mos nian eit, kəni kəhgi=pən, katətei katol mak lan tətəgətun məmə in nəuanɨləuɨs kəti rəha Epraham. Kəni in mɨn otaskəlɨm nəniəskasɨkiən əha rəha Uhgɨn. Kəni kətauɨn e nərgɨn. Afin e Jenesis 17.

aposɨl In iətəmi kəti iətəm Uhgɨn təmahli=pa o nəni pətɨgəmiən rəhan nəghatiən, təhmen e iəni əhruin. (Mat 10:1-4; Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) Iesu təmauɨn e nətəmimi mɨn nəuvein məmə ilah okotaliuək ikɨn pɨsɨn pɨsɨn mɨn e nəhue nɨftəni. Uək kɨsɨl rəha aposɨl mɨn: 1. Ilah kəmoteruh e nəhmtɨlah məmə Iesu in təmɨmɨs məmiəgəh mɨn e nɨmɨsiən. 2. Ilah kəmotəni pətɨgəm Nanusiən Təuvɨr, kəni kəmotətuəuin niməfaki vi mɨn, kəni nian tepət, ilah kəmotol nati apɨspɨs mɨn. 3. Ilah kəməhuva nətəmi asoli mɨn rəha niməfaki, kəni mautəni nəgətuniən əhruahru mɨne noliən rəha niməfaki.

aruətuəh, naruətuəhiən Nətəm Entəni kəutol kalɨku e nien məmə okotaruətuəh. Mətəu e nian rəha Iesu, nətəmimi kəutaig e nəhu. Kəni inu nəmtətiən kəti o nətəlɨgiən asoli kəti məmə kəutafəl rəkɨs noliən tərah mɨn rəhalah.

Bokɨs Rəha Nəniəskasɨkiən Rəha Nasiruiən Bokɨs u, in nəmtətiən rəha nəniəskasɨkiən iətəm Uhgɨn təmol kəm nətəm Isrel (Eks 25:10-22; 9:4). Kəmuvləkɨn e timpə kəni kəhtərain e aiən u kol tətoraip-oraip. Əpəha imə e bokɨs u, kəməhluaig=pən e kəpiel mil iətəm kuepin-epin, kəmətei rəkɨs=pən Lou ilah ten e lau. Kəni kəməhluaig=pən e pɨret nəuvein iətəm Uhgɨn təməfən kəm lah iətəm kətəni məmə “mana” (Eks 16:31-33). Kəni kəməhluaig=pən e kasɨkɨn rəha Eron (Hip 9:4).

dikon Iətəmi tətasiru e uək rəha niməfaki (Fɨl 1:1; 1Tim 3:8,10-12; Rom 16:1).

Epikiuriən mɨne Sɨtoik Ilah u nətəm Kris. Ilah nəgətun mɨn nəuvein nətəm kəutəsal e nɨpəhriəniən. Nətəm Kris tepət kəməutətəu=pən nəgətuniən rəhalah. Ilah Epikiuriən kautəni məmə nəukətɨ nəmiəgəhiən təuvɨr məmə nətəmimi okotəsal e natimnati iətəm tatol iətəmi kəti nɨkin tətagiən. Ilah Sɨtoik kautəni məmə təuvɨr nəmə iətəm kəti təsətəuiən nagiəniən mɨne nahməiən e nɨkin, nati əpnapɨn nəuvɨriən o nərahiən tətuva e nəmiəgəhiən rəhan.

Fərantə Rəha Kig Solomən Inu ikɨn kəti imə e Nimə Rəha Uhgɨn. Ikɨn əha inəha, nian rəfin nətəmi asoli rəha nəuanɨləuɨs mɨn rəha Isrel kəutəghati lan e Lou rəha Uhgɨn. E nian rəha Iesu, kəmaharu kəpiel tɨtəlau e Nimə Rəha Uhgɨn. In əha imə kəmol fərantə kəti e nɨkalɨn rəfin. E nɨkalɨn Is ikɨn, kətəni məmə Fərantə rəha Kig Solomən. Kəmol pos tepət e kəpiel o naskəlɨm əskasɨkiən nəhgɨ fərantə. Ikɨn əha, nətəmimi kautos nəhmtɨ nati miəgəh mɨn o nohamuiən o sakrifais mɨn. Kəni ikɨn əha, kautol jenɨs e məni ikɨn. (Luk 9:45-16; Jon 2:14-16) [Eruh-to narmɨn e Jon 10:23, pej #/.]

Farəsi Farəsi mɨn, mɨne nəgətun mɨn rəha Lou, ilah nətəmi asoli mɨn Isrel e nian rəha Iesu. Ilah kotəhrun vivi lou mɨn rəfin agɨn iətəm Uhgɨn təməfən kəm Mosɨs. Kəni mautəgətun məmə nətəmimi kotəkeikei məutətəu=pən əskasɨk ilah rəfin e noliən əhruahru məhruahru vivi. Kəni kəməutəgətun noliən mɨn mɨne lou mɨn nəuvein iətəm kəmotɨlpɨn e Lou iətəm Uhgɨn təməfən. Ilah kəutəfəri pɨk, kəni nɨkilah təhti məmə ilah ilɨs e nətəmimi rəfin. Kəmautəni məmə noliən rəhalah in təuvɨr, mətəu ilah tepət, nɨpəhriəniən nɨkilah tamɨkmɨk, kəni kəmotol təfagə tərah tepət. Kəmotəməki e Iesu, kəni motolkeikei məmə okotohamu Iesu. Afin mɨn nəghatiən u “Satusi” e tiksɨnəri u.

fik, nɨgi u fik Nɨgi fik mɨn, ilah nɨgi katu mɨn e nasumiən ikɨn Isrel. Nətəmimi kautun nəualah, kəni məutəharəg ahgəl pɨk nɨgi fik iuəkɨr o nimə rəhalah kəni məutəfaki məmə nɨkilah otətəhti nəghatiən rəha Nauəuə Rəha Uhgɨn. [Eruh-to narmɨn e pej #/(PicDict p09b).]

frankɨnsens Nɨgi kəti katol səntə lan. (Mat 2:11)

hap Hap in nati kəti təhmen e kitar. Katoh o naniən nəpuən.

hat rəha nɨsiaiiən Inu hat kəti kəmol e nɨmalɨ nɨgi uə narmɨ nɨmalɨ nɨgi kəmol e kol, kəni kətəfəfau=pən e rəhn-kapə iətəm təmol win e naiuiən. Hat kəti mɨn, in rəha Kig iətəm kəmol e aiən u kol.

Herot E Niutestɨmɨn kətauɨn e nətəmimi kuvət nərgɨlah u Herot.

hisop Hisop in nɨgi kəti katos o naruətuəhiən e nəfakiən rəha nətəm Isrel (Hip 9:19).

hosanə Aupən ikɨn, nɨpətɨ nəghatiən u “Hosanə” təmə, “Asiru, Uhgɨn, osmiəgəh itɨmah,” mətəu e nian rəha Iesu, nəghatiən u, ilah kəməutəuhlin məmə nɨpətɨn tətəni məmə, “Əni-vivi Uhgɨn!”

iətəmi asoli rəha soldiə mɨn E Nimə Rəha Uhgɨn, soldiə mɨn nəuvein kauteh vivi Nimə Rəha Uhgɨn mətəu-inu nətəmimi tepət kəutəhuva mautəhuvən nian rəfin. Nəmə iətəmi kəti tatol nati tərah kəti, mətəu ilah kotəhrun nələhu əhruahruiən, kəni motəmki=pən nətəmimi nətəm kautol nati tərah e kaləpus. Iətəm tətarmənɨg soldiə mɨn əha, in nəuanɨləuɨs kəti rəha pris mɨn rəha Uhgɨn.

Ianihluə, Nanihluə Nanihluə mɨn, ilah nətəmi mɨn u səniəmə nəuanɨləuɨs əhruahru rəha Isrel. Nətəm Isrel kəutəfəri pɨk mətəu-inu Uhgɨn təmauɨn e lah məmə rəhan. Kəni məsotolkeikeiən Nanihluə mɨn. E nətəlɨgiən rəha nətəm Isrel, Nanihluə mɨn ilah rəfin kotərah, mətəu-inu kəsotohtəu-pəniən lou rəha nətəm Isrel.

Iesu Nɨpətɨ nərgɨn u Iesu təmə “iosmiəgəh,” uə “Uhgɨn in iosmiəgəh rəhatah.” Uhgɨn təmauɨn e nətɨ Meri məmə Iesu, mətəu-inu in otosmiəgəh nətəmimi e noliən tərah mɨn rəhalah (Mat 1:21). Nərgɨn mɨn nəuvein rəha Iesu kətəni məmə: Iesu Krɨsto, Nətɨ Uhgɨn, Nətɨ Iətəmimi, Nətɨ Tefɨt.

Ikɨn Katɨlpɨn Niəməha Ikɨn rəha Uhgɨn Ikɨn Katɨlpɨn Niəməha Ikɨn rəha Uhgɨn, inəha, rəhn-kapə Bokɨs rəha Nəniəkɨsiən Rəha Nasiruiən ilɨs ikɨn. Ikɨn əha, nepətiən əhagəhag mɨne nəsanəniən rəha Uhgɨn tətatɨg ikɨn. Nətəmimi əpnapɨn ko kəsəhuvəniən imə Ikɨn Tasim Agɨn Ikɨn məmə okoteruh natimnati mɨn u, mətəu pris asoli agɨn əmə. Kəni in təsuvəniən nian rəfin. Tatuvən ikɨn nian kətiəh əmə e nu mɨn rəfin. Pris asoli agɨn təhrun nuvəniən imə Ikɨn Tasim Agɨn Ikɨn, in tatos nɨra sakrifais kəni matuvən, kəni matol=pən nɨrə e rəhn-kapə bokɨs u. Noliən əha, in nəmtətiən təuvɨr kəti, iətəm tətəgətun məmə nətəmimi okotəkeikei kɨmɨs o rəhalah noliən tərah mɨn. Mətəu e nɨrə kəha rəha sakrifais, in tatɨlpɨn niəməha rəha Uhgɨn (Hip 9:5). Aupən agɨn, nətəm Isrel kəmautol noliən əha, mətəu rəueiu, kitah kəsotohtəu-pəniən noliən u mətəu Iesu Krɨsto təmos nɨmei pris asoli, kəni təmos nɨmei nati miəgəh mɨn iətəm kəmotohamu o sakrifais.

ikɨn təpiə məpiə ikɨn Nian kətəghati e ikɨn təpiə məpiə ikɨn e Niutestɨmɨn, nɨpətɨn təmə ikɨn əha, nətəmimi kohkə ikɨn, kəni ikɨn əha tasɨk ikɨn, kəni tol lanəha, natimnati nəuan nəuvein əmə tateviə ikɨn.

Ikɨn Tasim Agɨn Ikɨn Nəuan asim agɨn əpəha e Nimə Rəha Uhgɨn. Afin “Nimə Rəha Uhgɨn” e tiksɨnəri.

Ikɨn Tasim Ikɨn Nəuan kəti e Nimə Rəha Uhgɨn iətəm kətuvan nati pien pien tatuvən o Uhgɨn. Afin “Nimə Rəha Uhgɨn” e tiksɨnəri.

Isrel Jekəp in nətɨ Aisək mɨne Rəpekə, kəni Aisək in nətɨ Epraham. Uhgɨn təmauɨn ərəgrəg e Jekəp mauɨn=pən e Isrel kəm in. Isrel u təmələs nətɨn nəman ilah tueləf, kəni ilah u tɨpɨ nəuanɨləuɨs rəha Isrel. Ikɨn iətəm kəutatɨg ikɨn, kətauɨn lan məmə Isrel. Aupən ikɨn, nərgɨ nɨtəni u Kenan, kəni rəueiu nərgɨn kəti mɨn u Paləstain.

kaməl Inu nati miəgəh kəti iətəm kətasuə lan təhmen e əhos, mətəu in iahgin mɨn e əhos. Təhmen o naliuəkiən əpəha təpiə məpiə ikɨn. Tətələs nati fɨgəm mɨn. Katol napən e nɨmeimein. [Eruh-to narmɨn e pej #/(PicDict p3, 12).]

kaunsɨl Kaunsɨl, in kot kəti rəha Isrel. Nətəmi asoli səpɨnte-uan rəha Isrel kəutəharəg lan. Ilah nəuvein, pris asoli agɨn mɨn aupən, kəni ilah nəuvein nətəmi asoli rəha Isrel, nəuvein nəgətun mɨn rəha Lou uə Farəsi mɨn uə Satusi mɨn. Kaunsɨl in tətəsal vivi o natɨgiən rəha nəuanɨləuɨs mɨn rəha Isrel. Nian nəuvein kəutəghati e noliən rəha nəfakiən, kəni nian nəuvein kəutakil nətəmimi nətəm kəutatgəhli lou. Pris asoli agɨn in tətarmənɨg e nuhapumɨniən mɨn rəhalah. Kaunsɨl u inu təməni məmə Iesu Krɨsto otəkeikei mɨmɨs, kəni mahli=pən kəm Pailət u in kəpmən rəha Rom, məmə otətu-pəri Iesu e nɨgi kəməluau. (Mat 26:59; Mak 14:55; 15:1; Luk 22:47; Wək Mɨn 4:15; 5:21; 6:12; 22:30; 23:1; 24:20)

lafet rəha Nauəniən Vi kətəni məmə Pentekos Afin “Pentekos” e tiksɨnəri.

lafet rəha Noliən Nɨmauvluvl Lafet rəha Noliən Nɨmauvluvl in lafet kəti tol nati agɨn lan o nətəm Isrel. Lafet u, katol əpəha Jerusɨləm e nɨtəni asoli u Jutiə. E lafet əha, nətəm Isrel kəutəhli nəua krep mɨne nəua olif, məutəfaki lan. Kəni ilah məutapɨli e nɨmauvluvl mɨtə mɨtə mɨn. Kautol məmə nɨkilah tətəhti rəhalah kəha mɨn nətəm kəməutatɨg ikɨn təpiə məpiə ikɨn o nu fote (Lev 23:33-36; 39-43; Dut 16:13-16). Nətəm Isrel tepət kəmohiet mautəhuvən Jutiə mautəhuvən e tauɨn u Jerusɨləm məmə okotol pəti lafet u. Lafet u katol katos nian eit, kəni katol e məuɨg iətəm tatol sikɨs lan, uərisɨg e lafet rəha Pasova.

lafet rəha Pasova Lafet rəha Pasova in lafet asoli rəha nətəm Isrel. E lafet u, nɨkilah tətəhti nian aupən ilah slef mɨn əpəha nɨtəni Ijɨp. E nian əha, Uhgɨn təməni məmə otɨtɨs ilah məhlman pətɨgəm e lah e nɨtəni Ijɨp məmə ilah okəhuvən e nɨtəni kəti rəhalah əmə. Uhgɨn təməni məmə in otahli=pən rəhan agelo məmə otohamu iərman mɨn nətəm kəmotaupən motair e nimə mɨn rəfin əha Ijɨp, inu kəlkələh mɨn muvən mətəuarus iauəhli mɨn mɨne nati miəgəh mɨn. Mətəu in təməni kəm nətəm Isrel məmə ilah okotəkeikei motohamu nətɨ sipsip mɨn, kəni motos nɨralah motol=pən e nɨkalɨ doə mɨn rəhalah, mɨne ilɨs ikɨn. Kəni nian agelo rəha nɨmɨsiən oteruh nɨrə, in otiuvɨgegəu e nimə kəha, məpəh, kəni məsohamuiən iərman kəti əha ikɨn. Kəni kəməni=pa lauɨg lan, nətəm Isrel kəmohiet Ijɨp. Kəni Uhgɨn təməni məmə ilah okotol lafet kəti e nu mɨn rəfin məmə nɨkilah otətəhti nian lapɨn əha. Tol lanəha, e məuɨg əhruahru rəhan, nətəm Isrel kəutohamu nətɨ sipsip mɨn, məutuvan, mautun pəti. (Luk 22:7-8; Eks 12:21-30; Dut 16:1-8).

lafet rəha Pɨret U Is Tɨkə Lan Inu lafet rəha nətəm Isrel iətəm tətaupən lafet rəha Pasova. Nian nətəm Isrel kəmohiet Ijɨp, kəmotol pɨret u is tɨkə lan məmə ilah okotol uəhai əmə məmə okohiet Ijɨp, mətəu-inu pɨret u is tɨkə lan tətapə uəhai əmə. Nati kəti mɨn, is in nəmtətiən kəti rəha namɨkmɨkiən, kəni ilah kəmotəraki rəfin e nimə rəhalah, təhmen e nəmtətiən məmə ilah kəmotəraki rəfin e nərahiən e nəmiəgəhiən rəhalah. (Mat 26:17; Mak 14:1,12; Luk 22:1,7).

Lek Kaləli, Lek Taipiriəs Inu nəhu asoli əpəha pahav e nɨtəni u Isrel. Nəfəməhiən rəhan təhmen e 22 kilomitə, kəni nepətiən rəhan təhmen e 12 kilomitə. Nərgɨn kəti mɨn kətəni məmə Lek Kenesəret e Luk 5:1.

leprosi E Nauəuə Rəha Uhgɨn, nəghatiən u “leprosi” tətəghati e nɨmɨsiən pɨsɨn pɨsɨn mɨn rəha nɨlosɨtəmi. Nɨmɨsiən mɨn u tətərəkɨn nɨlosɨtəmi, kəni Lou rəha Mosɨs tətəni məmə iətəmi kəti iətəm təmos nɨmɨsiən lanəha, in tamɨkmɨk e nəhmtɨ Uhgɨn. Kəni in təkeikei matɨg isəu o nətəmimi rəfin. Nəmə nɨmɨsiən təmɨkə lan, in təkeikei muvən meh pris məmə in otəni pətɨgəm kəm nətəmimi rəfin məmə nɨmɨsiən tɨnɨkə mɨne namɨkmɨkiən tɨkə. Afin Levitikas iətəm tepət 13-14.

Lifait Ilah nətəmimi mɨn u kəutasiru e pris mɨn e uək rəhalah, kəni kautol uək pɨsɨn pɨsɨn mɨn əpəha e Nimə Rəha Uhgɨn. Ilah səniəmə pris mɨn, mətəu ilah kautsɨpən e nəuanɨləuɨs rəha Lifai aupən təhmen əmə e pris mɨn.

Lou; Lou rəha Mosɨs Nəghatiən əha “Lou,” iətəm kəmətei asoli, nɨpətɨn u təmə Uhgɨn təməfən lou mɨn kəmə nətəm Isrel. Nian rəfin kətəni “Lou” məmə nərgɨ nauəuə faif iətəm tətatɨg e Oltestɨmɨn, nərgɨlah u, Jenesis, Eksodas, Levitikas, Namba, mɨne Dutronome. Nauəuə mɨn u faif, ilah kotəhmen e nəukətɨ lou mɨn rəfin rəha nətəm Isrel.

mastət Mastət in nɨgi kəti iətəm katol=pən nɨkɨtɨn e nauəniən məmə təpien vivi. Nɨkɨtɨn in natiəkəku agɨn (Mat 13:31).

nəghatiən Kris, Aram, Hipru E nian rəha Iesu, nəghatiən Kris təhmen e Bislama rəha nətəmimi mɨn rəfin ikɨn mɨn Rom tətarmənɨg lan. Aupən ikɨn, kəmətei Niutestɨmɨn e nəghatiən Kris, kəni nəghatiən kətiəh kətiəh əmə e Niutestɨmɨn kəmətei e nəghatiən Aram (Aramaik). Nətəmimi rəfin e Isrel e nian rəha Iesu kəməutəghati e nəghatiən Aram. Kəmətei Oltestɨmɨn e nəghatiən Hipru, iətəm aupən ikɨn nətəmimi rəha Isrel kəmotəghati lan.

nəhgi-pəniən Afin nəghatiən u “əhgi=pən” e tiksɨnəri.

Nəniəskasɨkiən rəha Nasiruiən Nəniəskasɨkiən asoli keiu e Nauəuə Rəha Uhgɨn, kəti u kətəni məmə Nəniəskasɨkiən Əuas (Oltestɨmɨn) mɨne kəti mɨn u kətəni məmə Nəniəskasɨkiən Vi (Niutestɨmɨn). Uhgɨn təmol Nəniəskasɨkiən Əuas əpəha e nɨtəuət Sainai. In təməni əskasɨk məmə in otol nətəm Isrel məmə kəhuva ilah rəhan mɨn nətəmimi nəmə ilah okotətəu=pən əhruahru lou mɨn iətəm in təməni kəm Mosɨs. Mətəu iətəmimi tɨkə iətəm təhrun noliən əhruahru ilah rəfin, kəni tol lanəha, iətəmi kəti tɨkə iətəm tuva mətəhruahru e nəhmtɨ Uhgɨn e noliən rəha nɨtəu-pəniən lou. Nəniəskasɨkiən Vi tətəni məmə Iesu Krɨsto təmɨmɨs e nɨgi kəməluau o noliən tərah mɨn rəha nətəmimi. In aru təmos nalpɨniən rəhatah. Nian iətəmi kəti tətəhatətə e Iesu məmə in təmol lanəha, kəni Uhgɨn tatol məmə iətəmimi əha in tətəhruahru e nəhmtɨn, təhmen əmə məmə in təməsoliən noliən tərah kəti. (Nəniəskasɨkiən Əuas — Luk 1:72, Uək 3:25; 7:8; Kal 3:17; Hip 9:1. Nəniəskasɨkiən Vi — Mat 26:28; Mak 14:24; Luk 22:20; Rom 11:27; 1Kor 11:25; 2Kor 3:14; Hip 7:22; 8:6-13; 10:16; 29; 12:24; 12:20). Nəniəskasɨkiən rəha nasiruiən nəuvein tol lanu lan: (Noa) Jen 9:8-17; (Epraham) Jen 12:2-4; 15:9-21; 17:1-27; (Isrel) Eks 19–24; (Finehas) Nam 25:10-13; (Tefɨt) 2 Sam 7:5-16; (Isrel — in vi) Jer 31:31-34.

nətəlɨgiən tərah rəha iətəmimi Nətəmimi rəfin kautol təfagə tərah mətəu-inu nətəlɨgiən tərah rəha iətəmimi tətatɨg e tah rəfin. Nətəlɨgiən tərah əha tatiuvi=pən itah məmə kautol təfagə tərah. Rəhatah nəsanəniən tɨkə məmə kəsotoliən təfagə tərah motol noliən təuvɨr. Uhgɨn əmə təhrun noliən nətəlɨgiən tərah rəha iətəmimi tuva mətuva vi mɨn. (Rom 7:5).

Nətɨ Sipsip rəha Uhgɨn Jon Bəptais təmauɨn e Iesu Krɨsto məmə nətɨ sipsip rəha Uhgɨn (Jon 1:29,36). E nian rəha Oltestɨmɨn, nətəm Isrel kəmautos nətɨ sipsip mɨn məutəhuvən e Nimə Rəha Uhgɨn məmə pris kəti otətuhamu ilah mətəfən kəm Uhgɨn. In təmol sakrifais lan məmə Uhgɨn otafəl noliən tərah rəhalah mɨn. Nətɨ sipsip u təmos nɨmei iətəm Isrel, mos nalpɨniən rəhan. Kəni nian nɨra nətɨ sipsip təmaiu, kəni nətɨ sipsip tɨmɨs, kəni iətəmimi u təmos muva, Uhgɨn tətafəl noliən tərah mɨn rəhan. Kətauɨn e Iesu məmə nətɨ sipsip mətəu-inu təməfən nəmiəgəhiən rəhan təhmen e sakrifais kəti iətəm təhruahru vivi, kəni sakrifais u otafəl noliən tərah mɨn rəha nətəmimi rəfin nətəm kəutəhatətə lan. E nauəuə rəha Nəhan-əhaniən, japtə 5, Jon təmafu Iesu təhmen e nətɨ sipsip.

Nanihluə Afin-to “Ianihluə” e tiksɨnəri u.

nard Nard in nati kəti nəmiəvɨn tətəpien vivi, təhmen e nɨgipɨsi.

Narmənɨgiən Rəha Uhgɨn Nətəmimi nətəm kəutəhatətə e Iesu Krɨsto kəni mautɨtəu=pən in, ilah nətəmimi rəha Uhgɨn, kəni ilah kəutəhuva məutahgəl e narmənɨgiən rəha Uhgɨn. In kig rəhalah. In tateh vivi ilah, mətəfən natimnati kəm lah rəha nəmiəgəhiən rəhalah, matit ilah e noliən iətəm in təuvɨr o lah, kəni mətarmənɨg e lah. Aupən agɨn nətəmimi rəfin kəutəhtul isəu o Uhgɨn mətəu-inu ilah rəfin nol təfagə mɨn. Mətəu nian Iesu təmɨmɨs e nɨgi kəməluau, kəni məmiəgəh mɨn e nɨmɨsiən, in təmol suaru vi məmə nətəmimi kotəhrun nɨtəlɨg=pa mɨniən o Uhgɨn. Nian nətəmimi kəutəhatətə e Iesu Krɨsto, kəni Uhgɨn tatol məmə ilah kəutəhruahru e nəhmtɨn, matol ilah nenətɨn mɨn, kəni rəueiu ilah kotəhrun nəghatiən kəm in e nəfakiən, kəni motəhrun nətəuiən nəuian, kəni motəhrun nɨtəu-pəniən in.

narmɨ nati mɨn E Bislama, kətəni narmɨ nati lanu məmə, “aedol.” Narmɨ nati mɨn nəuvein kəmɨsɨkəuvɨn nati miəgəh mɨn lan təhmen e kau. Kəni nəuvein kəmɨsɨkəuvɨn nətəmimi lan, uə uhgɨn əlkələh mɨn, uə nati pɨsɨn kəti. Narmɨn nati in nati kəti nətəmimi kautol e nɨgi uə aiən kəti. Nətəmimi kautol, kəni mautəfaki kəm narmɨ nati mɨn, mautol sakrifais mɨn kəm lah məmə narmɨ nati otasiru e lah, nati əpnapɨn in nɨgi əmə uə aiən əmə iətəm təsətəuiən nati, kəni rəhan nəsanəniən tɨkə.

naruətuəhiən Afin-to “aruətuəh” e tiksɨnəri u.

nasumiən rəha krep Nɨləuɨs kəti nərgɨn u, krep. In nɨləuɨs kəti nətəmimi kəməutərfei e nian rəha Baebol, kəni kətərfei əhanəh kətəuarus=pa u rəueiu. Nəuan tətəhiən kəni təuvɨr o nuniən. Nian nəuvein kətətərauiə lan tasɨk məmə təhrun nəməhliən tuvəh nəuvetɨn. Kəni katol wain e nəuan. Iuəkɨr nətəmimi e nian əha ilah kəutəmnɨm wain. Nian rəha noliən wain, ilah kautos nəuan nati u tepət, kəni motauvəregɨn=pən e nɨpəg kəmol e kəpiel. Konu motevɨg-evɨg lan məmə nəhun otiet. Kəni ko, kotos pətəl mɨn iətəm kəmol e nɨlosɨ nəni, uə nɨlosɨ nati kəmol e nəriəpɨg, kəni motətəlmɨn=pən nəhu nati u lan, konu motaharu məmə otuva mol wain lan. Nian nəuvein, kotol nimə əpəha e nasumiən rəha krep. Nəfəməhiən rəhan təhmen e 5 mitə, kəni nɨkalɨn təhmen e 2 mitə. Konu motol=pən nəhgɨ nimə. Iətəmimi kəti otəkeikei mətəharəg əha ikɨn məta nakləh mɨn kotakləh lan, uə nati miəgəh kəti, uə mənɨg tuvən imə e nasumiən. E Mat 21:33, Mak 12:1, mɨne Luk 20:9, Iesu təməni nəghatiən əuhlin kəti mətəghati e nasumiən kəti rəha krep. Iətəmi kəti təmol nasumiən kəti lanu, uərisɨg təhlman=pən lan kəm nətəmimi nəuvein məmə okəutəsal vivi ohni. Nian nəuan nɨləuɨs u tɨmarəg, ilah okotəkeikei motəfən kəti kəm in mətəu-inu rəhan nasumiən, konu motaskəlɨm rəhalah nɨpɨlgan məmə rəhalah nətəouiən. Nian kəti kotəhrun nəfəniən krep, uə wain, uə vatu. [Eruh-to narmɨn e Mat 21:33, pej #/(PicDict pp 3,7).]

Nauəniən Rəha Nəmtətiən Rəha Iesu Uərisɨg Iesu otɨmɨs e nɨgi kəməluau, in təmauɨn e rəhan nətəmimi kəməhuva motauən ilah mɨn e Lafet Rəha Pasova. Təmos pɨret məgəuvahli, (e nian əha, kəsəteiən e nau, mətəu kətəghali əmə), kəni məni məmə, “Inu təhmen e nɨpətɨk.” Pɨret u tətəgətun=pən nɨpətɨ Iesu iətəm təmɨmɨs o tah. Kəni təmos wain, kəni məni məmə, “Inu təhmen e nɨrak iətəm otaiu o nosmiəgəhiən nətəmimi.” Kəni pɨret mɨne wain, kətuəgətun=pən nɨmɨsiən rəha Iesu. Kəni təməni məmə nian okotun pɨret kəni motəmnɨm wain əha, kitah nətəmimi rəha niməfaki, kitah nɨkitah otəkeikei mətəhti nɨmɨsiən rəhan e nɨgi kəməluau. (Mak 14:12-26; Mat 26:17-30; Luk 22:7-23; 1Kor 11:23-25). [Eruh-to narmɨn e Mat 26:20-29, pej #/.]

nauəuə kəmaiu-aiu E nian əha, nauəuə rəfin kəmaiu-aiu. Kotos mapepe əfəməh kəti kəni kaiu-aiu. Kəni nəmə iətəmi asoli kəti tolkeikei məmə nətəmimi əpnapɨn əmə okəsotafiniən, kəni in tuvan-ərain=pən nati kəti e nɨfɨfɨn, məmə taskəlɨm tiəkɨs mapepe.

negəu e neai E Bislama, kətəni məmə “heven.” Inu ikɨn iətəm kitah nəfaki mɨn okəhuvən motatɨg ikɨn kitah Uhgɨn o nian kəti. Negəu e neai səniəmə neai u iətəm kitah kəutafu məuɨg mɨne məhau mɨn lan, kəpə. Negəu e neai in ikɨn iətəm Uhgɨn tətatɨg ikɨn.

nimə rəha nuhapumɨniən E tauɨn kətiəh kətiəh rəha Isrel, nimə rəha nuhapumɨniən əha ikɨn. Kəni nimə mɨn əha, nəuan əha ikɨn rəha nətəmimi nətəm kəutuhapumɨn ilah mɨn ikɨn o nəfakiən kəm Uhgɨn, kəni məutafin Nauəuə Rəha Uhgɨn. Ikɨn əha, kətəghati mɨn o natimnati pɨsɨn pɨsɨn mɨn, təhmen əmə e iməim. Nətəm Isrel kəmotuvləkɨn mɨn nimə mɨn u e tauɨn mɨn iətəm ihluə e nɨtəni u Isrel, təhmen e Rom. [Eruh-to narmɨn e pej #/(PictDict p2)]

Nimə Rəha Uhgɨn Inu ikɨn nətəm Isrel kəutəhuva məutəfaki ikɨn kəm Uhgɨn. Inu əpəha Jerusɨləm. Iat asoli kəti tɨtəlau e Nimə Rəha Uhgɨn. Nətəmimi rəha kəntri mɨn rəfin kotəhrun nuvəniən ikɨn. Kəni əpəha imə agɨn e iat u, in iat kəti mɨn iətəm nətəm Isrel əmə kotəhrun nuvəniən ikɨn. Kəni əpəha imə e iat u, in iat kəti mɨn iətəm iərman mɨn əmə kotəhrun nuvəniən ikɨn. Kəni əpəha imə e iat u, in iat kəti mɨn iətəm pris mɨn əmə kotəhrun nuvəniən ikɨn. Ikɨn əha, kautoh nati miəgəh mɨn, məuteikuas e lah, kəni mautol sakrifais lan e oltə. Nimə əhruahru tətatɨg e iat əha. Nəuan keiu əha ikɨn, Ikɨn Tasim Ikɨn mɨne Ikɨn Tasim Agɨn Ikɨn. Nəuan iətəm tətaupən lan, kautəni məmə Ikɨn Tasim Ikɨn. E nəuan əha, kəmotələhu=pən nati kətaharu-pəri lait lan ikɨn, mɨne tepɨl kəti iətəm kətəlɨn-pəri pɨret asim mɨn lan. Kəni kətuvan nati pien-pien ikɨn. Nəuan iətəm tətuərisɨg lan, kautəni məmə Ikɨn Tasim Agɨn Ikɨn. Ikɨn əha, Bokɨs Rəha Nəniəskasɨkiən Rəha Nasiruiən tətatɨg ikɨn. Pris asoli agɨn əmə təhrun nuvəniən ikɨn, kəni tatuvən ikɨn nian kətiəh əmə e nu mɨn rəfin, matos nɨrə sakrifais kəti o noliən tərah mɨn rəhan, mɨne noliən tərah mɨn rəha nətəm Isrel.

noliən rəha nɨtənɨmiən iətəmimi Nətəm Isrel e nian əha kəsotɨtənɨmiən iətəmimi e nɨftəni. Ilah kəuteikuas e nɨpətɨlah, kəni motəuveg ilah e napən u kəmotol=pən nati pien-pien u tətəpien təuvɨr (Afin-to Jon 12:7; 19:39-40), konu motəfən e nɨpəg kəpiel, kəni motahtɨpəsɨg=pən nɨpəg e kəpiel asoli kəti. [Eruh-to narmɨn e Luk 23:53, pej #/, mɨne kalə foto rəha nɨpəg kəpiel.]

pauɨs Pauɨs, in bokɨs əkəku kəti kəmol e nɨlosɨ kau. Kəmotətei rəkɨs əlkələh nəghatiən nəuvein rəha Nauəuə Rəha Uhgɨn motuveipei lan (Eks 13:1-10,11-16; Dut 6:4-9; 11:13-21). Nətəmimi kəmotol lanəha mətəu-inu kotolkeikei məmə okotol nəghatiən iətəm tətatɨg e Dut 6:8 mɨne 11:18. Kəni nətəm Isrel rəfin u nəman nətəm kɨnotos rəkɨs nu tatin, ilah okotol pauɨs mɨn əha nian tepət, kəni nian rəfin e nian rəha nəfakiən. Kəutəlis=pən mɨn e nɨpənəgɨlah mɨne nəhlmɨlah məuɨl. E nəghatiən Inglɨs, kətəni paus əha məmə, “Phylactery.”

Pentekos In lafet kəti rəha nətəm Isrel. Ilah kautol lafet asoli əha nian ilah fifti uərisɨg e lafet rəha Pasova. E nian rəha Iesu, nauəniən asoli əha, in nian iətəm kətəni-vivi Uhgɨn o nauəniən vi rəha nasumiən. Rəueiu, kitah kautol lafet rəha Pentekos Sante mətəu-inu e nian əha Narmɨn Rəha Uhgɨn təmuva mɨrəuei nətəmimi rəha Iesu (Uək 2:1-4; 20:16; 1Kor 16:8). [Eruh-to narmɨn e Uək 2, pej #/.]

perəl Perəl u, in kəpiel təuvɨr əpəha e nɨki kəuvɨn. [Eruh-to narmɨn e Mat 13:46, pej #/.]

pris Nətəmimi u, ilah suaru rəha nətəm Isrel o nuvəniən o Uhgɨn. Ilah kautos nəfakiən, kəni kautol sakrifais mɨn mautoh nati miəgəh mɨn e Nimə Rəha Uhgɨn o nəfəniən kəm in. Pris mɨn nəuvein kautol uək pɨsɨn mɨn. Nəuvein kəutasiəpən e lait mɨn, nəuvein kəutuvan nati pien pien mɨn.

pris asoli Inu pris kəti iətəm tətarmənɨg e pris mɨn nəuvein rəha nətəm Isrel.

pris asoli agɨn Inu pris kətiəh əmə iətəm in ilɨs e pris mɨn rəfin. E nu mɨn rəfin, e nian kətiəh əmə, in tatos nɨra sakrifais matuvən Ikɨn Tasim Agɨn Ikɨn e Nimə Rəha Uhgɨn məmə otafəl noliən tərah mɨn rəha nətəm Isrel. [Eruh-to narmɨn e Hip 9:7, pej #/.]

prons Prons, in aiən kəti, mətəu rəhan kalə tauiəh təhmen e kol. Nian kəmətəruru əhanəh aiən, kəni kəmaupən katol natimnati e prons.

Səmeriə, iətəm Səmeriə Nətəm Isrel kəutəməki e nətəm Səmeriə. E nian əha, tiəkɨs o nətəm Isrel məmə okəhuvən ima nətəm Səmeriə, mətəu-inu e rəhalah nehiən, nətəm Səmeriə ilah kotamɨkmɨk e nəhmtɨ Uhgɨn. Nəmə okəhuvən imalah ikɨn, kəni ilah mɨn okotamɨkmɨk.

sakrifais E nian rəha Oltestɨmɨn, Uhgɨn təməni kəm nətəm Isrel məmə ilah okotəkeikei motol sakrifais mɨn kəm in. Sakrifais pɨsɨn pɨsɨn mɨn. Nətəmimi kəmautol sakrifais mɨn nəuvein o nəniən tagkiu o Uhgɨn o rəhan nəuvɨriən kəm lah. Kəni kautol sakrifais kəti məmə Uhgɨn otafəl noliən tərah mɨn. Iətəmimi iətəm tatol noliən tərah, otəkeikei mos nalpɨniən, kəni nalpɨniən u in nɨmɨsiən. Nian Iesu Krɨsto təməsuva əhanəhiən e nəhue nɨftəni, nətəm Isrel kəmautos nati miəgəh mɨn mautəhuvən e Nimə Rəha Uhgɨn. Kəni nati miəgəh u otos nɨmeilah, kəni pris mɨn okotohamu. Nətəmi əpnapɨn əmə kəsotohamuiən nati miəgəh mɨn əha, mətəu pris mɨn əmə. Nati miəgəh mɨn u təhmen e sipsip uə nəni uə kau iətəm təuvɨr. Nəmə nati miəgəh tatos nɨməgɨm uə in tatɨmɨs, kəni ko kəsotosiən o sakrifais.

Sapət Sapət in nian iətəm nətəm Isrel kəutəfaki lan. Sapət tatətuəuin e 6 klok lapɨn e Fraide nian mɨtɨgar tɨneiuaiu rəkɨs, muvən mətəuarus 6 klok lapɨn e Sarere. E Sapət, nətəmimi kəsotoliən uək kəti mɨne. Ilah kəutəmeig əmə. Nian u, in nian asim rəha nətəm Isrel. Nəghatiən u Sapət, e nəghatiən rəha nətəm Isrel aupən, nɨpətɨn tətəni məmə, “əmeig.” Nian Uhgɨn təmol nəhue nɨftəni aupən, Nauəuə Rəha Uhgɨn tətəni məmə in təmol uək nian sikɨs, kəni nian tatol səpɨn lan, rəhan uək təmol naunun. Kəni in təməmeig. Konu tol u, in təmələhu nian tatol səpɨn lan e wik, məmə in nian təuvɨr kəti rəhan. Kəni e Lou mɨn iətəm in təməfən kəm Mosɨs, in tətəni pətɨgəm məmə nian tatol səpɨn lan, in nian asim rəhan, iətəm rəhan nətəmimi mɨn okəsotoliən uək kəti lan. Kəni noliən iətəm nətəmimi okotəmeig e nian əha, in tətəgətun rəkɨs ilah məmə ilah nətəmimi rəha Uhgɨn.

Satusi Ilah u nətəmimi nəuvein rəha nətəmi asoli mɨn rəha Isrel. E nian rəha Iesu, pris mɨn tepət, ilah Satusi mɨn. Satusi mɨn, ilah kotol pɨsɨn e Farəsi mɨn. E nətəlɨgiən rəhalah, kəutəhatətə əmə e Nauəuə Mɨn Rəha Mosɨs, ilah u, Jenesis, Eksodas, Levitikas, Namba, Dutronome. Kəsotəniən nɨpəhriəniən e nəghatiən məmə nian kəti nətəmimi rəfin okotəmiəgəh mɨn e nɨmɨsiən, mɨne nəghatiən məmə e naunun nian, Uhgɨn otol nalpɨniən kəm nətəmimi o noliən tərah mɨn rəhalah, kəni otətəou nətəmimi o noliən təuvɨr mɨn. Kəni Satusi mɨn kəutəni məmə nagelo mɨn mɨne narmɨn tərah mɨn kohkə.

Selot Selot in pati kəti rəha nətəm Isrel nətəm kotolkeikei məmə otahli pətɨgəm nətəm Rom, kəni Selot mɨn əha kautol nəluagɨniən lanəha kəm nətəmi Rom.

Setən Nəghatiən u Setən, tatsɨpən e nəghatiən Hipru, nəghatiən rəha nətəm Isrel, kəni nɨpətɨn tətəni məmə, “tɨkɨmɨr.” Setən u, aupən in agelo kəti rəha Uhgɨn, mətəu Uhgɨn təmahli pətɨgəm in e Negəu e Neai mətəu-inu in təmətəluagɨn ilau Uhgɨn məmə in otarmənɨg e Uhgɨn. Afin mɨn Aes 14:12-15; Esik 28:11-19; Mat 13:38-40; Luk 11:15; Jut 6, Nəh 12.

skopion Skopion in nati kəti təhmen e tupə əkəku kəti iətəm tətəlkəu e nɨftəni. Tatus iətəmi, kəni tətahmə pɨk agɨn tapirəkɨs nilpat uə pɨtɨmar. (Luk 10:19) [Eruh-to narmɨn e pej #/.]

slef Slef in iətəmimi kəti iətəm iətəmi kəti təmos nəhmtɨn, kəni mətarmənɨg lan. Slef tatol uək kəm rəhan iətəmi asoli, mətəu iətəmi asoli təsətəouiən in. Mətəu slef in otəkeikei mol natimnati rəfin iətəm rəhan iətəmi asoli tətəni. Iətəmi asoli rəhan təhrun noliən səlɨm lan, uə nohamuiən, təhmen əmə e rəhan kəti nati miəgəh.

soldiə mɨn nətəm kəutəhtul o Nimə Rəha Uhgɨn Soldiə mɨn nəuvein kəutəhtul o nəsal viviən o Nimə Rəha Uhgɨn mətəu-inu nətəmimi tepət kəutəhuva mautəhuvən nian rəfin. Nəmə iətəmi kəti tol nati tərah kəti e Nimə Rəha Uhgɨn, mətəu ilah kotəhrun nələhu əhruahruiən, kəni motələs iətəmi iətəm tatol nati tərah mɨn məhuvən e kaləpus. Iətəmi iətəm tətarmənɨg e soldiə mɨn əha, in nəuanɨləuɨs kəti rəha pris mɨn rəha Uhgɨn, kəni in iətəmi asoli kəti.

tənariəs E nian rəha Iesu, iətəmi kəti tatol uək nian apiəpiə kətiəh, kəni kətətəou e koin məni kəti, nərgɨn u “tənariəs,” təhmen e 1,000 vatu.

tait Tait u tol lanu lan: Iətəmi kəti tatos nati ilah ten, nəmə pɨkəh uə nəuanɨgi uə məni. Kəni tos rəkɨs kətiəh e natimnati ten konu məmə təfən kəm Uhgɨn uə kəm iətəmi kəti. Nati kətiəh konu kəutəni məmə “tait.” Tol lanu lan məmə iətəmi kəti tatos 100 vatu, in tətəfən 10 vatu kəm Uhgɨn. Uə tatos 1,000 vatu, tətəfən 100 vatu kəm Uhgɨn. Uə tatos 10,000 vatu, tətəfən 1,000 vatu kəm Uhgɨn.

wit Wit in nati kəti təhmen e rais. Nian tateviə, təhmen e manuvehli kəti iətəm tatol nəuan ilɨs agɨn. Nian tɨnɨməhtə vivi, kəni nətəmimi kotətei motəlɨn məmə otɨmətu vivi. Konu motəmki manuvehli məhuvən ikɨn okəhli nəualah ikɨn. Noliən rəha nəhliən nəua wit tol lanu lan. Kotasɨg kau mɨn kəutaliuək e lah. Kəni nəua wit tiet rəkɨs e nɨkɨlɨn. Kəni kəutəraki pəri e nəua wit məmə nɨmətagi otahlɨfu rəkɨs nɨlosɨlah məpəh nɨpətɨn. Kəni kəhrun nuniən nəuan. Nian nəuvein, katol flauə lan rəha noliən pɨret. Nian nəuvein kautuvin e sospən o noliən sup. [Eruh-to narmɨn e pej #/.]