□1:1 «Eysa Mesihning quli, Yaqupning inisi menki Yehudadin chaqirilghanlargha ... salam» — «chaqirilghanlar» bolsa Xuda teripidin chaqirilghan. «Eysa Mesih teripidin qoghdilip kelgenlerge salam» — yaki «(Xuda teripidin) Eysa Mesih üchün qoghdilip kelgenlerge salam» — tékist shu meninimu öz ichige alidu.

□1:3 «...lékin hazir buning ornigha silerni muqeddes bendilerge bir yolila amanet qilin’ghan étiqadni qolunglardin bermeslikke jiddiy küresh qilishqa jékilep ushbu xetni yazmisam bolmidi» — «muqeddes bendilerge bir yolila amanet qilin’ghan étiqad» dégen ibare mushu yerde bizge Injil arqiliq Xuda, Mesih, Muqeddes Roh, nijat, Xudaning söz-kalami (Tewrat, Zebur, Injil), bu dunya, u dunya, insaniyet, perishtiler we jin-sheytan qatarliqlar toghruluq nazil qilip tapshurulghan, shundaqla ishinishke zörür bolghan wehiy-heqiqetlerni körsitidu.

□1:4 «Chünki melum kishiler — ixlassiz ademler, xéli burunla mushu soraqqa tartilishqa pütülgenler aranglargha suqunup kiriwalghan» — «xéli burunla ... soraqqa tartilishqa pütülgen»: — belkim muqeddes yazmilarda pütülgen bolsa kérek. «Munu soraq» — Yehuda töwende 5-15-ayetlerde bayan qilidighan jaza-soraqlar bolsa kérek. «ular Xudaning méhir-shepqitini buzuqluq qilishning bahanisigha aylanduruwalghan, birdinbir Igimiz we Rebbimiz Eysa Mesihdin tan’ghan ademlerdur» — «Xudaning méhir-shepqitini buzuqluq qilishning bahanisigha aylanduruwalghan...»: — démek, «buzuqchiliq qiliwersekmu Xudaning méhir-shepqiti bilen kechürülimiz» dégendek.

■1:4 1Pét. 2:8; 2Pét. 2:1, 3.

□1:5 «burun Reb Özi üchün bir xelqni Misirdin qutquzghan bolsimu, ularning ichidiki Özige ishenmigenlerni kéyin halak qildi» — «kéyin» grék tilida «ikkinchi qétim» déyilidu. «Reb Özi üchün bir xelqni Misirdin qutquzghan bolsimu» bezi kona köchürmilerde «Eysa Öz xelqini Misirdin qutquzghan bolsimu» déyilidu.

■1:5 Chöl. 14:29; 26:64, 65; Zeb. 106:24-27; 1Kor. 10:5; Ibr. 3:17.

■1:6 Yar.6:1-4; 2Pét. 2:4.

□1:7 «Sodom we Gomorra we ularning etrapidiki sheherlerdikilermu shu oxshash yolda, yeni shu perishtilerge oxshash uchigha chiqqan buzuqchiliqqa we gheyriy shehwetlerge bérilip ketken, kéyinki dewrler ularning aqiwitidin ibret alsun üchün menggülük ot jazasigha örnek qilinip köydürülgen» — «gheyriy shehwetler» dégen ibare grék tilida «gheyriy etler» bilen ipadilinidu. Xudagha boysunmighan perishtiler «gheyriy etler»ge (démek, qiz-ayallargha) ich pesh tartqanidi; Sodom we Gomorradikiler «gheyriy etler»ge ich pesh tartqan (bu qétim erler qiz-ayallargha emes, belki erler bashqa erler bilen «gheyriy» jinsiy munasiwet ötküzmekchi). «Sodom we Gomorra sheherliri»ning aqiwiti toghrisida «Yar.» 18-19-babni körüng. Biz «qoshumche söz»imizde mushu weqe üstide yene azraq toxtilimiz.

■1:7 Yar. 19:24; Qan. 29:22; Yesh. 13:19; Yer. 50:40; Ez. 16:49; Hosh. 11:8; Am. 4:11; Luqa 17:29; 2Pét. 2:6.

□1:8 «lékin mushu «chüsh körgüchiler» shu oxshash yol bilen ademlerning tenlirinimu bulghimaqta, ular hoquq igilirige sel qarighuchilardin bolup, (ershtiki) ulughlarghimu haqaret qilishmaqta» — «chüsh körgüchiler» belkim «bésharetlik birnechche chüshni kördüm» dégendek sözler bilen ademlerni aldaydu. «hoquq igiliri» — shübhisizki, mushu yerde padishahlar, waliylar we hökümetning türlük emeldarliridin bashqa, Xuda békitken ata-aniliq hoquqni öz ichige alidu. «ershtiki ulughlar» — eyni tékistte «ersh» dégen söz yoq. Lékin 11-ayetke qarighanda choqum ershtiki (yaman) küchler, yeni jin-sheytanlarni körsetse kérek. «Jin-sheytanlar» eslide perishtiler, yeni «ershtiki ulughlar»din idi («Weh.» 12:4ni körüng).

■1:9 Dan. 10:13; 12:1; Zek. 3:2; 2Pét. 2:11; Weh. 12:7.

□1:10 «Lékin bu kishiler özliri chüshenmeydighan ishlar üstide kupurluq qilidu. Biraq ular hetta eqilsiz haywanlardek öz tebiitining inkasliri boyiche chüshen’giniche yashap, shu arqiliq özlirini halak qilidu» — «öz tebiitining inkasliri boyiche chüshen’giniche yashap» dégen ibare belkim haywanlarning jüplishishke bolghan ishtihasini közde tutqan, shundaqla mushu kishilerning shehwaniy heweslirini, buzuqluqlirini körsetken bolushi mumkin.

■1:10 2Pét. 2:12.

□1:11 «Bularning haligha way! Chünki ular Qabilning yoli bilen mangdi, mal-mülükni dep Balaamning azghan yoligha özini atti we ular Korahning asiyliq qilghinigha (oxshash) axir halak bolidu» — «Qabilning yoli» — Qabil öz inisigha heset qilip uni öltürgen, elwette («Yar.» 4-bab). «Balaamning azghan yoli» — «Chöl.» 22-24-babni, «2Pét.» 2:15ni we izahatnimu körüng. «ular Korahning asiyliq qilghinidikige oxshash axir halak bolidu» — Korah bolsa Musa peyghemberge, shundaqla Xudaning Özige isyan kötürdi. Yer özi échilip Korah we shériklirining ailisidikilirini yutuwaldi we shuning bilen teng asmandin ot chüshüp Korah we uninggha egeshkenlerni köydürüp öltürdi («Chöl.» 16-bab). Korahdikilerdin 1500 yildin kéyin yashighan mushu saxta telim bergüchiler Xudaning ghezipi ayan qilin’ghan küni ulargha oxshash jezmen esheddiy we qorqunchluq halda yoqitilidu.

■1:11 Yar. 4:8; Chöl. 16:1; 22:7,21; 2Pét. 2:15;1Yuh. 3:12.

□1:12 «Ular méhir-muhebbetni tebriklesh ziyapetliringlargha héch tartinmay siler bilen bille daxil bolidighan, özlirinila baqidighan xeterlik xada tashlardur. Ular shamallardin heydilip kelgen yamghursiz bulut, yiltizidin qomurup tashlan’ghan, kech küzdiki méwisiz derexler, ikki qétim ölgenler!» — «méhir-muhebbetni tebriklesh ziyapetliringlar» dégenlik Xudaning méhir-muhebbitini tebriklesh, elwette. Shübhisizki, birinchi we ikkinchi esirlerde jamaetler pat-pat melum bir xushalliqtin ghérip-namratlarni teklip qilip ziyapet ötküzetti; undaq ziyapetler «méhir-muhebbet ziyapiti» yaki «muhebbetni tebriklesh ziyapiti» dep atilatti. Shu ziyapetler belkim daim «nan oshtush», (yaki «Rebning dastixani», «Rebning kechlik tamiqi»)ni öz ichige alatti. «özlirinila baqidighan xeterlik xada tashlardur» — «özlirinila baqidighan» bu kinayilik gep. Mushu kishiler «Xuda bizni jamaettikilerni baqquchi qilip békitken» deytti. Lékin ular peqet özlirinila baqatti. «xeterlik xada tashlardur» — bashqa xil terjimisi «daghlargha oxshaydu» — Mushu kishiler özlirini belkim «jamaetning tüwrüki» dep körsetkini bilen, emeliyette déngizdiki «xeterlik xada tashlargha oxshaydu». Déngizchilar déngiz astidiki xada tashlarni bayqiyalmay, kémini üstidin heydise pütünley weyran bolup tügishidu, elwette. «Xeterlik xada tashlar» dégen bu sözning ahangi «dagh»qimu nahayiti yéqin bolghach, belkim shu meninimu körsitishi mumkin. «2Pét.» 2:13ni körüng. «yamghursiz bulut» — grék tilida «susiz bulut». «ikki qétim ölgenler!» — bu saxta telim bergüchiler özlirining gunahlirida rohiy jehette «ölgen» («qebihlikliringlar hem gunahliringlarda ölgen» («Ef.» 2:1)) bolupla qalmay, bashqilarnimu ölüm yoligha aldap kirgüzgenliki üchünmu rohiy jehette «ikki qétim ölgen»dur. Ular shu sewebtin Xuda teripidin ikki hesse jazalinidu («Yaq.» 3:1, «Mat.» 23:13-15ni körüng).

■1:12 2Pét. 2:13,17.

□1:13 «Ular déngizning dawalghuwatqan, buzhghunluq dolqunliri, ular öz shermendichilikini qusmaqta» — «Yesh.» 57:20ni körüng. «... ular ézip ketken yultuzlar bolup, ulargha menggülük qapqarangghuluqning zulmiti hazirlap qoyulghandur» — «ular... ézip ketken yultuzlar» dégenler peqet «xeterlik xada tashlar»la emes, belki déngizda yürgüchilerge xata yönülüshni körsitip ténitidighan «ézip ketken yultuzlar»dek bolidu.

■1:13 Yesh. 57:20.

□1:14 «Mana, Reb tümenminglighan muqeddesliri bilen kélidu,...» — «(Rebning) muqeddesliri» mushu yerde Reb Eysaning qaytip kélishide Özige hemrah qilghan perishtiliri hem muqeddes bendilirini körsitishi mumkin («Qan.» 33:2, «Zeb.» 50:3-6, «Dan.» 7:9-14, 25-26, «Mat.» 16:27, 24:30-31, 25:13, «1Kor.» 6:2, «1Tés.» 3:3, «2Tés.» 1:7-10, «Weh.» 1:7ni körüng).

■1:14 Yar. 5:18; Dan. 7:10; Ros. 1:11; 1Tés. 1:10; 2Tés. 1:10; Weh. 1:7.

□1:15 «U pütkül insanlarni soraq qilip, barliq ixlassizlarning ixlassizlarche yürgüzgen barliq ixlassizliqlirigha asasen, shundaqla ixlassiz gunahkarlarning özini haqaretligen barliq esebiy sözlirige asasen ularni eyibke buyruydu» — «ixlassizlarche yürgüzgen ixlassizliqliri» dégen ibare «uchigha chiqqan ixlassizliqliri» dégendek gunahlirini tekitleydu. «ularni eyibke buyruydu» — dégen söz, shübhisizki, herbir gunahkarning Xuda aldida özining gunahliri üstidin chiqirilghan hökümge toluq qoshilidighanliqini körsitidu. Tewrat öz ichige almighan «Hanox» dégen yene kona bir kitab bar. Biraq Yehuda neqil keltürgen mushu söz bu kitabtin biwasite élin’ghan emes. Bu söz belkim «Hanox» dégen kitabning qedimiy menbesi bolghan, xelqning aghzaki bayanliridin élin’ghan bolsa kérek.

■1:15 Mat. 12:36.

□1:16 «Bu kishiler haman ghotuldap, aghrinip yüridu, öz heweslirining keynige kiridu; aghzida yoghanchiliq qilidu, öz menpeitini közlep bashqilargha xushametchilik qilidu» — «bu kishiler ... ghotuldap, aghrinip yüridu»: ular öz-özige hem bashqilargha qaqshap aghrinip yüridu. «aghrinip yüridu» dégenning bashqa birxil terjimisi: — «bashqilarni eyibleydu» yaki «qusur izdep yüridu».

■1:16 2Pét. 2:18.

□1:18 «ular silerge: «Axir zamanda, özining ixlassiz heweslirining keynige kirip, mazaq qilghuchilar meydan’gha chiqidu» dégenidi» — rosul Yehuda mushu yerde ularning némini mazaq qilidighanliqini éytmaydu. Lékin bir misal «2Pét.» 3:3de tépilidu.

■1:18 Ros. 20:29; 1Tim. 4:1; 2Tim. 3:1; 4:3; 2Pét. 2:1; 3:3.

□1:19 «Mushundaq kishiler bölgünchilik peyda qilidighan, öz tebiitige egeshken, Rohqa ige bolmighan ademlerdur» — «öz tebiitige egeshken (ademler)» grék tilida «janliq (ademler)» dégen söz bilen ipadilinidu. Oqurmenlerning éside bolushi kérekki, muqeddes kitab boyiche adem üch qisimdin — roh, jan, tendin terkib tapidu. Xudaning esli meqsiti ademning rohi arqiliq uning bilen alaqiliship yolyoruq körsitish idi. Adem’atimizning gunahi bilen ademler öz rohi teripidin emes, belki jan we ten, yeni «et» teripidin bashqurulup, özining (gunahliq) tebiitige egeshkili turdi. «Rimliqlargha»diki «kirish söz»imizni körüng. «Rohqa ige bolmighan ademlerdur» — «Roh» Xudaning Muqeddes Rohi, elwette.

□1:20 «Lékin siler, i söyümlüklirim, eng muqeddes bolghan étiqadinglarni ul qilip, özünglarni qurup chiqinglar, Muqeddes Rohta dua qilip,..» — «özünglarni... qurup chiqinglar» dégen ibare mushu yerde grék tilidiki «(étiqadta) ösüp yétildürünglar» dégen menide. «Rimliqlargha» we «Efesluqlargha»diki «étiqadni qurush» toghruluq «kirish söz»imizni we izahatlarni körüng. «Muqeddes Rohta dua qilip, ...» — démek, «Muqeddes Rohqa tayinip dua qilip,...».

□1:22 «Ikkilinip qalghanlargha rehim qilinglar» — «ikkilinip qalghanlar» bolsa étiqadta ikkilen’genler. Bashqa birxil terjimisi: «Bezilerge rehim qilinglar, (ademler bilen ademlerni) perq étinglar; bezilerni... bezilerni... ».

□1:23 «bezilerni ot ichidin yuluwélip qutulduruwélinglar; bezilerge hetta etliridin nijaset chüshüp bulghan’ghan kiyim-kéchikigimu nepretlen’gen halda qorqunch ichide rehim qilinglar» — démek, bu ikki ayet (22-23)te üch xil ademler bar. Birinchi xili étiqadqa nisbeten gumanda turidu; ikkinchi xili bolsa gunahqa shunche chöküp ketkenki, ular dozaxning girdawida turghanlar yaki «dozax otigha chüshey» dep qalghanlar; üchinchi xili bolsa, ademni asanla iplasliqqa söreydighan éghir gunahlargha patqanlar. Shunga ularni qutquzmaqchi bolghanlar intayin hoshyar bolushi kérek — bolmisa özliri bulghinip yaki azdurulup kétishi mumkin («hetta etliridin nijis (grék tilida, «dagh») chüshüp bulghan’ghan kiyim-kéchikige nepretlen’gen halda» dégen gep köchme menide, elwette. «Bu kishilerning pasiqliqi özüngge tesir yetküzmisun üchün hoshyar bol» dégendek). Bu ikki ayetning bashqa bezi terjimiliri bar. Bu terjimilerde «qutquzushqa tirishish kérek» bolghan ikki xil ademler közde tutulidu: — «Ikkilinip qalghanlargha rehim qilinglar; biraq bezilerni ot ichidin yulup qutulduruwélinglar; lékin ularni qutquzghanda qorqunchta bolunglar, hetta etlerdin nijis chüshüp bulghan’ghan kiyim-kéchikige nepretlininglar» dégendek.

■1:24-25 Rim. 16:27; 1Tim. 1:17.