Oⱪurmǝn 46- wǝ 47-ayǝttin insanning «jan» wǝ «roⱨ» arisida bolƣan munasiwǝtni kɵrǝlǝydu — Hudaning ixliri insanning roⱨida baxlinidu wǝ keyin «jeni»da (demǝk, insanning oyliri wǝ ⱨessiyatlirida) toluⱪlinidu. «Rimliⱪlarƣa»diki kirix sɵzimizdǝ «roⱨ» wǝ «jan» toƣruluⱪ kɵrüng.
□1:1 «nurƣun adǝmlǝr arimizda mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ⱪaralƣan ixlarni toplap yezixⱪa kirixkǝn bolsimu,...» — «arimizda» — demǝk Əysa Mǝsiⱨkǝ ǝgǝxkǝnlǝr arisida. «Arimizda mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ⱪaralƣan ixlar» degǝnlikning baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Arimizda (toluⱪ) ǝmǝlgǝ axurulƣan ixlar». Ikkila tǝrjimisi ohxaxla Əysa Mǝsiⱨgǝ munasiwǝtlik ixlarni kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ.
□1:2 «sɵz-kalam» — muxu yǝrdǝ Əysa Mǝsiⱨning ɵzini, xundaⱪla uning tapxurƣan barliⱪ tǝlimini kɵrsitidu. «saⱪlap yǝtküzgüqilǝr» — yaki «ƣojidar» degǝnning muxu yǝrdǝ alaⱨidǝ mǝnisi bar. Ular Əysa Mǝsiⱨning ⱪilƣan sɵzliri wǝ paaliyǝtlirigǝ bolƣan ɵz guwaⱨqiliⱪini aƣzaki tarihlarƣa aylandurdi, xundaⱪla uni baxⱪilarƣa yadlitip tapxurdi. Muxu «saⱪlap yǝtküzgüqilǝr» barliⱪ etiⱪadqilarning jamaitining hizmitidǝ bolup «kalam-soz»ning tarihlirini saⱪlax üqün mǝs’ul bolƣan «amanǝtqilǝr» idi. Xuning bilǝn bǝziliri bu aƣzaki tarihlarni yezixⱪa kirixkǝnidi. Luⱪa bolsa bu tarihlarni (1) tǝkxürüp eniⱪliƣan (2) andin ularni mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ispatliƣan ǝⱨwalda bularni tǝrtip boyiqǝ hatiriligǝnidi.
□1:3 «mǝnmu barliⱪ ixlarni baxtin tǝpsiliy tǝkxürüp eniⱪliƣandin keyin...» — «baxtin» degǝn bu sɵz grek tilida muxu yǝrdǝ ikki bisliⱪ sɵz bolup, uning asasliⱪ mǝnisi: Luⱪa «bayan»ida hatiriligǝn barliⱪ wǝⱪǝlǝrni u pǝⱪǝt ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn guwaⱨqilarning aƣzidin anglap hatiriligǝn; «baxtin» yǝnǝ ⱪoxumqǝ: «yuⱪiridin», «ǝrxtin» degǝnni bildüridu; demǝk, Luⱪa bu hatirini yezixⱪa ǝrxtin bolƣan türtkǝ bar idi. Baxⱪiqǝ eytⱪanda, u uni Muⱪǝddǝs Roⱨning yolyoruⱪi wǝ ilⱨami astida yazƣan. «Teofilus» —Munu kixining salaⱨiyiti toƣruluⱪ Injildiki «kirix sɵz»imizni kɵrüng. Mǝnisi «Hudani sɵygüqi».
□1:5 ««Abiya» kaⱨinliⱪ nɵwitidin bir kaⱨin bar bolup, ismi Zǝkǝriya idi — «Abiya» kaⱨinliⱪ nɵwiti» «1Tar.» 24:10dǝ, kaⱨinlarning jǝmǝtining ibadǝthanidiki «dijorniliⱪ» tizimlikini kɵrsitidu. Kaⱨinlarning (ⱨǝmmisi Ⱨarunning ǝwladliri) yilliⱪ hizmiti 24 nɵwǝtkǝ bɵlünǝtti. «kaⱨinliⱪ jǝmǝti»dikilǝrning ⱨǝrbirigǝ ibadǝthanida ixlǝxkǝ on bǝx kün nɵwǝt kelǝtti. «Abiya» nɵwiti» bu yigirmǝ tɵt nɵwǝttin biri idi. Miladiyǝ birinqi ǝsirdǝ, kaⱨinlarning sanliriƣa asasǝn, ⱨǝrbir kaⱨin ɵmridǝ «muⱪǝddǝs jay»da huxbuy selixtin ibarǝt imtiyazliⱪ hizmǝtkǝ birla ⱪetim muyǝssǝr boluxi mumkin idi. «Uning ayalimu Ⱨarunning ǝwladidin bolup...» — Musa pǝyƣǝmbǝrning akisi «Ⱨarun» birinqi «bax kaⱨin» idi; keyin uning barliⱪ ǝrkǝk ǝwladliri kaⱨinliⱪ hizmitidǝ boluxⱪa muyǝssǝr idi.
□1:6 «Ular ikkisi Hudaning alidida ⱨǝⱪⱪaniy kixilǝr bolup, Pǝrwǝrdigarning pütün ǝmr-bǝlgilimiliri boyiqǝ ǝyibsiz mangatti» — ularning «ⱨǝⱪⱪaniy» wǝ «ǝyibsiz» deyilgǝnliki ularni «gunaⱨsiz» degǝnlik ǝmǝs. Tǝwrat ⱪanuni boyiqǝ kixilǝr ɵz gunaⱨlirini tonup yetip, xundaⱪla Tǝwrat boyiqǝ kerǝk bolƣan gunaⱨni tilǝydiƣan ⱪurbanliⱪlarni sunƣan bolsa, Huda aldida ǝyibsiz dǝp ⱨesablinatti.
□1:7 «... Elizabit tuƣmas bolƣaqⱪa, ular pǝrzǝnt kɵrmigǝnidi. Uning üstigǝ ular ikkisi helila yaxinip ⱪalƣanidi» — muxu yǝrdin oⱪurmǝnlǝrgǝ eniⱪki, Hudadin ⱪorⱪidiƣan adǝm ayali tuƣmas bolsimu, nemila bolmisun xu sǝwǝbtin ayali bilǝn ⱨǝrgiz ajraxmaydu.
■1:8 1Tar. 24
□1:10 «Əmdi u huxbuy seliwatⱪanda, jamaǝt taxⱪirida turup dua ⱪilixiwatatti» — ««muⱪǝddǝs jay»ƣa kirip huxbuy selix» wǝzipisi ⱨǝr küni ǝtigǝndǝ saǝt toⱪⱪuzda wǝ qüxtin keyin saǝt üqtǝ, ikki ⱪetimla ada ⱪilinatti («Mis.» 30:7-8).
□1:13 «ayaling Elizabit sanga bir oƣul tuƣup beridu, sǝn uning ismini Yǝⱨya ⱪoyƣin» — «Yǝⱨya» ibraniy wǝ grek tillirida «Yuⱨanna» («Pǝrwǝrdigarning xǝpⱪiti» degǝn mǝnidǝ) bilǝn ipadilinidu («Yǝⱨya» ǝsli ǝrǝbqǝ sɵz idi). «Yǝⱨya» degǝn isim oⱪurmǝnlǝrgǝ muxu xǝkildǝ tonux bolƣanliⱪi üqün uni muxu tǝrjimidǝ ixlǝttuⱪ.
□1:17 «itaǝtsizlǝrni ⱨǝⱪⱪaniylarning aⱪilanilikigǝ kirgüzüp...» — «itaǝtsizlǝr» Hudaƣa itaǝt ⱪilmaydiƣanlar.«aⱪilanilikigǝ» grek tilida «ⱨǝⱪⱪaniylarning oyliriƣa». «U Rǝbning aldida Iliyas pǝyƣǝmbǝrgǝ has bolƣan roⱨ wǝ küq-ⱪudrǝttǝ bolup.... Rǝb üqün tǝyyarlanƣan bir hǝlⱪni ⱨazir ⱪilix üqün uning aldida mangidu...» — muxu yǝrdǝ «Rǝbning aldida» grek tilida «uning aldida». Bu sɵz Tǝwrattiki «Yǝx.» 40:1-11, «Mal.» 3:1 wǝ 4:5-6gǝ asaslanƣan; bu uluƣ bexarǝtlǝr boyiqǝ Rǝb Ɵzi yǝr yüzigǝ kǝlmǝkqi bolidu; biraⱪ uningdin awwal ǝwǝtilgǝn «aldin yürgüqi»si uning üqün bir hǝlⱪni (towiƣa kǝltürüp) tǝyyarlixi bilǝn yol tǝyyarlaydu. Bexarǝt ⱪilinƣan bu ǝlqi Yǝⱨya ɵzi idi, ǝlwǝttǝ.
■1:17 Mal. 3:23-24; Mat. 3:2; Mar. 9:12.
□1:28 «Əy xǝpⱪǝtkǝ muyǝssǝr bolƣan ⱪiz!» — bǝzi kona kɵqürmilǝrdǝ: «Əy, ⱪiz-ayallar iqidǝ bǝhtliktursǝn!» degǝn sɵzlǝrmu ⱪoxulidu. 42-ayǝtnimu kɵrüng.
□1:31 «sǝn uning ismini Əysa dǝp ⱪoyisǝn» — «Əysa» grek tilida «Yesus», ibraniy tilida «Yǝxua», mǝnisi «Ⱪutⱪuzƣuqi Yaⱨ» yaki «Yaⱨ nijattur». Oⱪurmǝnlǝrning esidǝ boluxi kerǝkki, «Yaⱨ» bolsa «Yaⱨwǝⱨ» (Pǝrwǝrdigar)ning ⱪisⱪartilmisidur. «Mat.» 1:21nimu wǝ uning izaⱨitini kɵrüng.
□1:32 «Pǝrwǝrdigar Huda uningƣa atisi Dawutning tǝhtini ata ⱪilidu» — Tǝwrattiki kɵp bexarǝtlǝrdǝ Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ (1) Dawutning biwasitǝ ǝwladi bolidu; (2) uning tǝhtigǝ waris bolup awwal Israilƣa, andin pütkül dunyaƣa padixaⱨ bolidu, dǝp eniⱪ kɵrsitilidu (mǝsilǝn «Zǝbur» 18-küy (bolupmu 43-ayǝt), 89:26-37, 132:11:, «Yǝx.» 9:6-7, 16:5, «Yǝr.» 23:5, «Am.» 9:11-12, «Dan.» 2:44, 7:13-14, 27, «Mik.» 5:2-4 ⱪatarliⱪlar).
■1:32 2Sam. 7:12; Zǝb. 132:11; Yǝx. 9:6; 54:5.
□1:33 «Yaⱪupning jǝmǝti» — pütkül Israil hǝlⱪini kɵrsitidu.
■1:33 1Tar. 22:10; Zǝb. 45:6; 89:36; Yǝr. 23:5; Dan. 7:14,27; Mik. 4:7; Ibr. 1:8.
□1:35 «sǝndin tuƣulidiƣan muⱪǝddǝs pǝrzǝnt Hudaning Oƣli dǝp atilidu» — yaki «sǝndin tuƣulidiƣan pǝrzǝnt muⱪǝddǝs, Hudaning Oƣli dǝp atilidu».
■1:37 Ayup 42:2; Yǝr. 32:17; Zǝk. 8:6; Mat. 19:26; Luⱪa 18:27.
□1:41 «Ⱪiz-ayallar iqidǝ bǝhtliktursǝn, ⱪorsiⱪingdiki mewimu bǝhtliktur!» — Elizabit Mǝryǝmgǝ ibraniy tilida sɵzligǝn, ǝlwǝttǝ. Bu ayǝttiki «bǝhtlik» (grek tilida «makarios») degǝn sɵz ibraniy tilida «mubarǝk» degǝn sɵz bilǝn ipadilǝngǝn boluxi kerǝk. Ibraniy tilida «mubarǝk»ning mǝnisi: — (1) bǝhtlik, (2) Huda tǝripidin bǝrikǝtlǝngǝn; (3) hǝlⱪ tǝripidin bǝht tilǝngǝn wǝ uluƣlanƣan.
□1:45 «Ixǝngǝn ⱪiz nǝⱪǝdǝr bǝhtliktur; qünki uningƣa Pǝrwǝrdigar tǝripidin eytilƣan sɵz jǝzmǝn ǝmǝlgǝ axurulidu!» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Əmdi «Pǝrwǝrdigardin ǝwǝtilgǝn sɵz jǝzmǝn ǝmǝlgǝ axurulidu» dǝp ixǝngüqi nǝⱪǝdǝr bǝhtliktur!».
□1:47 «roⱨim ... Hudadin xadlandi» — ǝslidǝ grek tilida «roⱨim ... Hudada xadlandi» — (1) Huda tüpǝylidin xadlanƣanliⱪini; (2) Huda bilǝn yeⱪin alaⱪidǝ bolup xadlanƣanliⱪini kɵrsitidu. Oⱪurmǝn 46- wǝ 47-ayǝttin insanning «jan» wǝ «roⱨ» arisida bolƣan munasiwǝtni kɵrǝlǝydu — Hudaning ixliri insanning roⱨida baxlinidu wǝ keyin «jeni»da (demǝk, insanning oyliri wǝ ⱨessiyatlirida) toluⱪlinidu. «Rimliⱪlarƣa»diki kirix sɵzimizdǝ «roⱨ» wǝ «jan» toƣruluⱪ kɵrüng.
□1:51 «U tǝkǝbburlarni kɵnglidiki niyǝt-hiyalliri iqidila tarmar ⱪildi» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «U kɵnglidiki oy-hiyallirida tǝkǝbburlixip kǝtkǝnlǝrni tarmar ⱪildi».
■1:51 Zǝb. 33:10; Yǝx. 51:9; 52:10; 1Pet. 5:5.
□1:54-55 «U Ɵz rǝⱨim-xǝpⱪitini esidǝ tutup, ...» — «(Hudaning) Ɵz rǝⱨim-xǝpⱪiti» muxu yǝrdǝ bǝlkim Tǝwrattiki «Pǝrwǝrdigarning ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbiti» degǝn ibarining mǝnisi bilǝn ohxaxtur. Bu ibarǝ Huda Israilning ata-bowiliriƣa ⱪilƣan barliⱪ xapaǝtlik wǝdilirini ɵz iqigǝ alidu (yuⱪiriⱪi sɵzni kɵrüng). «... Ⱪuli Israilƣa yardǝmgǝ kǝldi» — «Israil» muxu yǝrdǝ Israil hǝlⱪini kɵrsitidu.
■1:54-55 Yǝx. 30:18; 41:9; 54:5; Yǝr. 31:2,20; Yar. 17:19; 22:18; Zǝb. 132:11.
□1:63 «Uning ismi Yǝⱨyadur» — grek tilida wǝ ibraniy tilida «Uning ismi Yuⱨannadur».
□1:68 « Huda Ɵz hǝlⱪini yoⱪlap, ulardin hǝwǝr elip,...» — «yoⱪlap, ulardin hǝwǝr elix» degǝn ibarǝ grek tilida «yoⱪlax» degǝn birla sɵz bilǝn ipadilinidu. Tǝwrat wǝ Injilda «Hudaning yoⱪlixi» uning insanlarƣa yeⱪin kelip ulardin hǝwǝr elixini ɵz iqigǝ alidu. «U Huda bǝdǝl tɵlüp ularni , yǝni Ɵz hǝlⱪini ⱨɵr ⱪildi» — bu sɵzlǝr eytilƣan waⱪit Yǝⱨudiy hǝlⱪi Rim imperiyǝsining mustǝmlikisi yaki ularƣa beⱪindi idi. «ⱨɵr bolux» muxu yǝrdǝ roⱨiy ǝrkinlikni kɵrsitidu. Roxǝnki, Hudaning nǝziridǝ muⱨim bolƣini ǝl-yurtning «mustǝⱪilliⱪ»i ǝmǝs, bǝlki ⱨǝrbirimizning gunaⱨimizdin azad boluxidin ibarǝttur.
□1:69-71 «ⱪǝdimdin beri..» — grek tilida «ǝzǝldin beri..». «Ⱪuli bolƣan Dawutning jǝmǝti iqidin biz üqün bir nijat münggüzini ɵstürüp turƣuzdi...» — «münggüz» bolsa mǝlum ǝlning yaki adǝmning xan-xǝripini, küq-ⱪudritini bildüridu. Muxu yǝrdǝ bu «münggüz» Israilni (gunaⱨliridin) ⱪutⱪuzup ularni xan-xǝrǝplik bir hǝlⱪ ⱪilidu; sɵzning Dawutning ǝwladi bolƣan Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kɵrsǝtkǝnlikidǝ guman yoⱪ. «Bu zat bizni düxmǝnlirimizdin wǝ bizni ɵq kɵridiƣanlarning ⱪolidin ⱪutⱪuzƣuqi nijattur» — «bu zat» grek tilida «u» deyilip, muxu yǝrdǝ yuⱪirida tilƣa elinƣan «münggüz», yǝni Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kɵrsitidu.
■1:69-71 Zǝb. 132:17; Zǝb. 72:1-14; Yǝx. 40:10; Yǝr. 23:6; 30:10; Dan. 9:27.
□1:72-75 «U... muⱪǝddǝs ǝⱨdisini ǝmǝlgǝ axurux üqün, yǝni atimiz Ibraⱨimƣa bolƣan ⱪǝsimini esidǝ tutup, bizni düxmǝnlirining ⱪolidin azad ⱪilip, barliⱪ künlirimizdǝ ⱨeqkimdin ⱪorⱪmay, Ɵz aldida ihlasmǝnlik wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn, hizmǝt-ibaditidǝ bolidiƣan ⱪildi» — ⱪaytilaymizki, bu barliⱪ ixlarda: (1) Huda Ibraⱨim wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ nijat toƣruluⱪ kɵp wǝdilǝrni ⱪilƣan; (2) U bu wǝdilǝrgǝ asasǝn, ularni ǝmǝlgǝ axurux üqün Mǝsiⱨini ǝwǝtidu. Ⱨǝmmǝ ixlar 69-ayǝttǝ tilƣa elinƣan «nijat münggüzi», yǝni Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ arⱪiliⱪla bolidu.
■1:72-75 Yar. 22:16; Zǝb. 105:9; Yǝr. 31:33; Ibr. 6:13,17; Ibr. 9:14; 1Pet. 1:15.
□1:76 «...sǝn ´Rǝbning yollirini tǝyyarlax üqün uning aldida mangisǝn» — grek tilida «sǝn Rǝbning yollirini tǝyyarlax üqün Uning yüzi aldidamangisǝn».
□1:78-79 «Hudayimizning iqi-baƣridin urƣup qiⱪⱪan xǝpⱪǝtlǝr wǝjidin, ⱪarangƣuluⱪ wǝ ɵlüm kɵlǝnggisi iqidǝ olturƣanlarni yorutux üqün...» — «Yǝx.» 9:1-2, 42:7 49:9-10ni kɵrüng. «Ərxtin tang xǝpiⱪi üstimizgǝ qüxüp yoⱪlidi» — «Tang xǝpiⱪi» bolsa yǝnǝ Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning ɵzini kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ.
■1:78-79 Yǝx. 9:1; 42:7; 43:8; 49:9; 60:1.
□1:80 «bala bolsa ɵsüp, roⱨta küqlǝndürüldi» — «roⱨ» muxu yǝrdǝ Yǝⱨyaning ɵz roⱨini kɵrsitidu.