□5:3 «روھتا نامرات بولغانلار» ــ بەلكىم ئۆزىنىڭ خۇداغا قەتئىي موھتاجلىقىنى تونۇپ يەتكەنلەر. باشقا بىرخىل تەرجىمىسى: «مۇبارەك، روھتا تىلەمچى بولغانلار!». گرېك تىلىدا «نامرات» دېگەن سۆز «تىلەمچى» دېگەن مەنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ (مەسىلەن، «لۇقا» 20:16، 22دە). بۇ ئايەتلەردە «مۇبارەك» دېگەن سۆز (خۇدا تەرىپىدىن) «بەختلىك، بەرىكەتلىك قىلىنغان» دېگەن مەنىدە ئىشلىتىلىدۇ.

■5:3 يەش. 57‏:15؛ 66‏:2؛ لۇقا 6‏:20.

□5:4 «پىغان چەككەنلەر» ــ بەلكىم ئۆز گۇناھلىرى ۋە خۇداغا تايانمىغانلىقى ئۈچۈن پىغان چېكىشنى كۆرسىتىدۇ.

■5:4 يەش. 61‏:2؛ 66‏:10،13؛ لۇقا 6‏:21.

■5:5 زەب. 37‏:11

■5:6 يەش. 55‏:1.

■5:8 زەب. 15‏:1-2؛ 24‏:4؛ ئىبر. 12‏:14.

□5:9 «تىنچلىق تەرەپدارلىرى» ــ گرېك تىلىدا: «سۇلھى قىلغۇچىلار».

■5:10 2كور. 4‏:10؛ 2تىم. 2‏:12؛ 1پېت. 3‏:14.

■5:11 1پېت. 4‏:14.

■5:12 لۇقا 6‏:23.

□5:13 «سىلەر يەر يۈزىدىكى تۇزدۇرسىلەر» ــ تۇز ــ (1) تەم بېرىدۇ؛ (2) چىرىپ كېتىشتىن توسىدۇ؛ (3) زەخىم-يارىلارنى ساقايتىدۇ. مۇخلىسلارنىڭ بۇ دۇنياغا بولغان رولى بۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىشى كېرەك.

■5:13 مار. 9‏:50؛ لۇقا 14‏:34.

□5:15 «ھېچكىم چىراغنى يېقىپ قويۇپ، ئۈستىگە سېۋەتنى كۆمتۈرۈپ قويماس...» ــ «سېۋەت» گرېك تىلىدا «ئۆلچىگۈچى سېۋەت».

■5:15 مار. 4‏:21؛ لۇقا 8‏:16؛ 11‏:33.

■5:16 1پېت. 2‏:12.

□5:18 «ئۇنىڭدا ، يەنى تەۋرات قانۇنىدا پۈتۈلگەنلەر ئەمەلگە ئاشۇرۇلمىغۇچە تەۋراتتىكى «يود» بىر ھەرپ... بىكار قىلىنمايدۇ» ــ «يود» بولسا ئىبرانىي تىلىدا: «ى» («يود»، y) ــ ئەڭ كىچىك ھەرپ ھېسابلىنىدۇ.

■5:18 لۇقا 16‏:17.

□5:19 «ئۇنىڭ ئەڭ كىچىكلىرىدىن بىرىنى بىكار قىلىپ...» ــ ياكى «ئۇنىڭ ئەڭ كىچىكلىرىدىن بىرىنى خىلاپلىق قىلىپ...» ــ گرېك تىلىدىكى پېئىل بەلكىم «بىكار قىلىپ» ۋە «خىلاپلىق قىلىپ» دېگەن ئىككى مەنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

■5:19 ياق. 2‏:10.

□5:20 «تەۋرات ئۇستازلىرى ۋە پەرىسىيلەر...» ــ «پەرىسىيلەر» يەھۇدىيلارنىڭ دىنىي ئەنئەنىلىرىدە ئەڭ چىڭ تۇرىدىغان قاتتىق تەلەپلىك ئېتىقاد ئېقىمى ئىدى.

■5:21 مىس. 20‏:13؛ قان. 5‏:17.

□5:22 «ئۆز قېرىندىشىغا بىكاردىن-بىكار ئاچچىقلانغانلار...» ــ بەزى كونا كۆچۈرمىلەردە: «بىكاردىن-بىكار» دېگەن سۆزلەر تېپىلمايدۇ. «... ئالىي كېڭەشمىدە سوراققا تارتىلىدۇ» ــ «ئالىي كېڭەشمە» يەھۇدىيلارنىڭ ئەڭ يۇقىرى سوتى بولۇپ، «سانھېدرىن» دەپ ئاتىلاتتى. بەزىلەر بۇ سۆز ئەرشتىكى سوتنى كۆرسىتىدۇ، دەپ قارايدۇ؛ بىزمۇ بۇ پىكىرگە مايىلمىز.

□5:25 «... ئۈستۈڭدىن دەۋا قىلماقچى بولغان بىرسى بولسا، ئۇنىڭ بىلەن بىرگە يولدا بولغىنىڭدا ئۇنىڭ بىلەن تېزدىن يارىشىپ، دوست بولغىن» ــ «ئۇنىڭ بىلەن بىرگە يولدا بولغىنىڭدا» دېگەن سۆز بەلكىم سوتقا قاراپ ماڭغان يولدا، يەنى سوتقا چۈشۈشتىن بۇرۇن بولغان «يارىشىش پۇرسىتى»نى كۆرسىتىدۇ. «لۇقا» 58:12نى كۆرۈڭ.

■5:25 لۇقا 12‏:58؛ ئ‍ەف. 4‏:26.

□5:26 «قەرزىڭنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر تىيىنى» ــ «بىر تىيىن» گرېك تىلىدا «بىر كودرانس». بۇ پۇلنىڭ ئەڭ كىچىك بىرلىكى، شۇ دەۋردىكى بىر ئىشچىنىڭ كۈنلۈك ھەققى بولغان «دىنارىئۇس»نىڭ 1/64 قىسمى ئىدى.

■5:27 مىس. 20‏:14؛ قان. 5‏:18.

■5:28 ئايۇپ 31‏:1؛ زەب. 119‏:37.

■5:29 مات. 18‏:8؛ مار. 9‏:43.

□5:31 «كىمدىكىم ئايالىنى تالاق قىلسا، ئۇنىڭغا تالاق خېتىنى بەرسۇن» ــ «قان.» 1:24.

■5:31 چۆل. 30‏:2؛ قان. 23‏:20-22؛ 24‏:1.

□5:32 «كىمدىكىم ئۆز ئايالىنىڭ بۇزۇقلۇق قىلمىشىدىن باشقا ھەرقانداق ئىشنى باھانە قىلىپ ئۇنى تالاق قىلسا، ئەمدى ئۇنى زىناغا تۇتۇپ بەرگەن بولىدۇ» ــ ئايال كىشى مەسىھ ئېيتقان بۇ ئەھۋالغا چۈشسە (دېمەك، ئېرى بۇزۇقلۇق قىلغان بولسا)، ئۇنداقتا ئۇ تالاق قىلىنغان بولسا، باشقا بىر ئەرگە تەگسە بولىدۇ. شۇ ۋاقىتلاردا تالاق قىلىنغان خوتۇن ئەرسىز قالسا، ئەھۋالى ناھايىتى قىيىن بولىدۇ، ئەلۋەتتە.

■5:32 مات. 19‏:7؛ مار. 10‏:4،11؛ لۇقا 16‏:18؛ 1كور. 7‏:10.

■5:33 مىس. 20‏:7؛ لاۋ. 19‏:12؛ قان. 5‏:11؛ 23‏:22

■5:34 يەش. 66‏:1؛ ياق. 5‏:12.

■5:35 زەب. 48‏:2؛ يەش. 66‏:1.

□5:37 «بۇنىڭدىن زىيادىسى رەزىل بولغۇچىدىن كېلىدۇ» ــ «رەزىل بولغۇچى» شەيتاننى كۆزرىتىدۇ. باشقا بىرخىل تەرجىمىسى: «رەزىللىكتىن كېلىدۇ».

□5:38 «كۆزگە كۆز، چىشقا چىش» ــ ئۇيغۇر تىلىدىكى ماقال بولسا: «قانغا قان، جانغا جان». سوتتىكى ئادالەتلىك ھۆكۈملەرنى كۆرسىتىدىغان بۇ سۆزلەر تەۋرات، «مىس.» 24:21، «لاۋ.» 20:24دە تېپىلىدۇ.

■5:38 مىس. 21‏:24؛ لاۋ. 24‏:20؛ قان. 19‏:21.

■5:39 پەند. 24‏:29؛ لۇقا 6‏:29؛ رىم. 12‏:17؛ 1كور. 6‏:7؛ 1تېس. 5‏:15؛ 1پېت. 3‏:9.

□5:41 «بىرسى ساڭا يۈك-تاقىنى يۈدكۈزۈپ مىڭ قەدەم يول يۈرۈشكە زورلىسا...» ــ «مىڭ قەدەم» گرېك تىلىدا: «بىر مىلىيون»، يەنى تەخمىنەن 1.5 كىلومېتر. «بىرسى ساڭا يۈك-تاقىنى يۈدكۈزۈپ مىڭ قەدەم يول يۈرۈشكە زورلىسا، ئۇنىڭ بىلەن ئىككى مىڭ قەدەم ماڭ» ــ شۇ ۋاقىتلاردا رىم ئىمپېرىيەسىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ ئاددىي پۇقرالارنى ئۆز يۈك-تاقلىرىنى كۆتۈرۈپ بېرىشكە زورلاش ھوقۇقى بار ئىدى.

□5:42 «بىرسى سەندىن تىلىسە، ئۇنىڭغا بەر» ــ مەسىھ تىلىگەنلەرگە نېمىنى بېرىش، نېمىنى بەرمەسلىك توغرىسىدا سۆز قىلمىغان؛ پەقەت كۆڭلىمىزدە «بېرىش پوزىتسىيىسى»نى ساقلىشىمىز كېرەك. دەل تىلىگەن نەرسىنى بېرىشىمىز ناتايىن («روس.» 6:3نى كۆرۈڭ).

■5:42 قان. 15‏:8؛ لۇقا 6‏:35.

□5:43 «قوشناڭنى سۆيگىن» ــ «لاۋ.» 18:18. «دۈشمىنىڭگە نەپرەتلەن» ــ ئىككىنچى سۆز تەۋراتتىن ئەمەس، بەلكى يەھۇدىي ئۇستازلارنىڭ يازمىلىرىدىن ئېلىنىپ، ئۇلارنىڭ ئەنئەنىۋى كۆزقارىشىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.

■5:43 لاۋ. 19‏:18.

□5:44 «سىلەرگە زىيانكەشلىك قىلغانلارغا دۇئا قىلىڭلار....» ــ بەزى كونا كۆچۈرمىلەردە تولۇق ئايەت: «دۈشمەنلىك بولغانلارغا مېھىر-مۇھەببەت كۆرسىتىڭلار، سىلەرنى قارغىغانلارغا بەخت تىلەڭلار، سىلەردىن نەپرەتلەنگەنلەرگە ياخشىلىق قىلىڭلار، سىلەرگە ھاقارەت ۋە زىيانكەشلىك قىلغانلارغا دۇئا قىلىڭلار» دېيىلىدۇ. «لۇقا» 27:6-28نىمۇ كۆرۈڭ.

■5:44 لۇقا 6‏:27؛ 23‏:34؛ روس. 7‏:60؛ رىم. 12‏:20؛ 1كور. 4‏:13؛ 1پېت. 2‏:23.

□5:45 «شۇنداق قىلغاندا، ئەرشتىكى ئاتاڭلارنىڭ پەرزەنتلىرىدىن بولىسىلەر» ــ تەكىتلەنگەن ئىش بەلكى خۇدانىڭ ھەقىقىي خاراكتېرىنى باشقىلارغا بىلدۈرۈش، ئۇنىڭغا ئوخشاش بولۇش.

□5:46 «ھەتتا باجگىرلارمۇ شۇنداق قىلىۋاتمامدۇ؟» ــ باجگىرلار ئىنتايىن ئىنساپسىز، پەسكەش ئادەملەر دەپ ھېسابلىناتتى.

■5:46 لۇقا 6‏:32.

□5:47 «ھەتتا يات ئەللىكلەرمۇ شۇنداق قىلىدىغۇ!» ــ «يات ئەللىكلەر»نىڭ كۆپىنچىسى شۇ ۋاقىتتا بۇتپەرەسلەر، كاپىرلار ئىدى، ئەلۋەتتە.

□5:48 «...ئاتاڭلار مۇكەممەل بولغىنىدەك، سىلەرمۇ مۇكەممەل بولۇڭلار» ــ ياكى «... ئاتاڭلار مۇكەممەل بولغىنىدەك، سىلەر مۇكەممەل بولىسىلەر».

■5:48 يار. 17‏:1