□66:1 «Zemin bolsa ayaƣlirimƣa tǝhtipǝrimdur» — «tǝhtipǝr» padixaⱨ tǝhtkǝ olturƣanda ayaƣlirini dǝssǝtkǝn kiqik orunduⱪ. «Əmdi Manga ⱪandaⱪ ɵy-imarǝt yasimaⱪqisilǝr? Manga ⱪandaⱪ yǝr aramgaⱨ bolalaydu?» — birinqi ayǝt bǝlkim Hudaning 64-bab, 11-ayǝttiki soalƣa beridiƣan asasiy jawabi. Huda «ibadǝthana»ni anqǝ muⱨim dǝp ⱪarimisimu, insanlar Ɵzigǝ atap salƣan ibadǝthanini qoⱪum kǝmsitidu degili bolmaydu (20- ⱨǝm 2-ayǝtkǝ ⱪariƣanda, kǝlgüsidiki «ming yilliⱪ sǝltǝniti»dǝ bir «muⱪǝddǝs ibadǝthana» bolidu; biraⱪ Hudaning nǝziri (2-ayǝtkǝ asasǝn) ⱨeqⱪandaⱪ ɵy-imarǝttǝ ǝmǝs, bǝlki Ɵzidin ⱪorⱪidiƣan mɵmin bǝndiliridǝ turidu.
■66:1 1Pad. 8:27; 2Tar. 6:18; Ros. 7:48,49; 17:24
□66:3 «Kala soyƣan kixi adǝmnimu ɵltüridu, ... duasini ǝslitixkǝ huxbuy yaⱪⱪuqi mǝbudⱪimu mǝdⱨiyǝ oⱪuydu; bǝrⱨǝⱪ, ular ɵzi yaⱪturidiƣan yollirini talliƣan, kɵngli yirginqlik nǝrsiliridin hursǝn bolidu» — muxu ayǝttiki kixilǝr kɵrünüxtǝ Hudaƣa ibadǝt ⱪilidu; ular kala-ⱪozini soyup ⱪurbanliⱪ ⱪilidu, «axliⱪ ⱨǝdiyǝ» ⱪilidu, huxbuynimu Hudaƣa atap yaⱪidu; biraⱪ bundaⱪ ⱪilixliri bilǝn tǝng ular ⱪatilliⱪ ⱪilidu, hurapiy ixlarni ⱪilidu (itning boynini sundurux), butlarƣa qoⱪunup ⱨaram ⱪurbanliⱪlarnimu ⱪilidu.
■66:4 Pǝnd. 1:24; Yǝx. 65:12; Yǝr. 7:13
□66:6 «Anglanglar! — xǝⱨǝrdin kǝlgǝn quⱪan-sürǝnlǝr! Anglanglar! — ibadǝthanidin qiⱪⱪan awazni! Anglanglar! — Pǝrwǝrdigar Ɵz düxmǝnlirigǝ yamanliⱪlirini ⱪayturuwatidu!» — bu bexarǝt Yǝxayaning keyinki dǝwridiki Yerusalem, jümlidin ibadǝthanining wǝyran ⱪilinixini (miladiyǝdin ilgiriki 586-yili) ⱨǝm bǝlkim ahirⱪi zamanlardiki ohxap ketidiƣan bir ixnimu kɵrsitidu.
□66:8 «Kimning muxundaⱪ ix toƣruluⱪ hǝwiri bardu? ... Zemin bir hǝlⱪni bir kün iqidila tuƣidiƣan ix barmu? Dǝⱪiⱪǝ iqidila bir ǝlning tuƣuluxi mumkinmu? Qünki Zionning ǝmdila tolƣiⱪi tutuxiƣa, u oƣul balilirini tuƣdi!» — muxu 7- ⱨǝm 8-ayǝttǝ eytilƣan ixlar biraⱪla Yerusalemning wǝyran ⱪilinixidin (6-ayǝt) ahirⱪi zamanda «Zion-israil towa ⱪilip yengidin tuƣuluxi» ǝmǝlgǝ axurulup, ularning Hudaning aldida ⱨǝⱪiⱪiy «Ɵz hǝlⱪim» boluxiƣa atlap ɵtidu.
□66:11 «uning xan-xǝripining zorluⱪidin kɵnglünglar hursǝn bolidu» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: — «uning xǝrǝplik baƣir-kɵksidin kɵnglünglar hursǝn bolidu».
□66:17 ««Baƣqilar»ƣa kirix üqün pakizlinip,...» — bǝlkim butpǝrǝslik ⱨǝrikǝtlirigǝ ⱪatnixix üqün, muxu «pakizlinix» ixlirini ⱪilidu. «Otturida turƣuqi» — bǝlkim butpǝrǝsliktǝ yetǝkqilik «pir» rolini alƣuqi.
□66:18 «Qünki ularning ⱪilƣanliri ⱨǝm oyliƣanliri Mening aldimdidur» — bu ayǝtning birinqi yerimini tǝrjimǝ ⱪilix tǝs. Alimlar pǝⱪǝt uning mǝnisini tǝrjimǝ ⱪilƣinimizdǝk pǝrǝz ⱪilidu.
□66:19 «ulardin ⱪeqip ⱪutulƣanlarni ǝllǝrgǝ ǝwǝtimǝn» — «ulardin» degǝnlik: (1) 16-ayǝttǝ eytilƣan jazaliridin («ot ⱨǝm ⱪiliq»tin) yaki (2) «yat ǝllǝr arisidin» degǝn mǝnini bildüridu. «ⱨǝm ulardin ⱪeqip ⱪutulƣanarni ǝllǝrgǝ ǝwǝtimǝn» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «ⱨǝm ⱪeqip ⱨayat ⱪalƣanlardin bǝzilirini (yat) ǝllǝrgǝ ǝwǝtimǝn». «Tarxix»...«Lud»... «Tubal»... — xübⱨisizki, muxu yurtlarning isimliri pütün dunyadiki yurtlarƣa wǝkillik ⱪilidu. «Tarxix» üqün 60-bab, 9-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng; «Lud» bolsa bǝlkim ximaliy Afriⱪida; Tubal bǝlkim ⱨazirdiki Rusiyǝni kɵrsitidu (bǝlkim Rusiyǝning kona paytǝhti «Tobolsk» bilǝn munasiwiti bar). Nemixⱪa «Lud» toƣruluⱪ «oⱪyaqiliⱪta dangⱪi qiⱪⱪan» deyilidu? Pǝrizimizqǝ, Huda ǝwǝtkǝn ǝlqilǝrning hizmitining hǝtǝri bar, dǝp kɵrsǝtmǝkqi.
□66:20 «Xular bolsa, Pǝrwǝrdigarƣa atap beƣixliƣan ⱨǝdiyǝ süpitidǝ ⱪerindaxliringlarning ⱨǝmmisini ǝllǝrdin elip kelidu» — bizningqǝ «xular» Hudaning hux hǝwirini ⱪobul ⱪilƣan «yat ǝllǝr»ni kɵrsitidu. Ular huxal bolup, Hudaning xapaitini ⱪayturux üqün, ziyankǝxlikkǝ uqriƣan, tarⱪilip kǝtkǝn Yǝⱨudiylarning ɵz yurti Yerusalemƣa ⱪaytixiƣa yardǝm ⱪiliximiz kerǝk dǝp ⱨǝrhil wasitilǝr bilǝn sǝpǝrdǝ ularƣa yɵlǝnqük bolidu.
□66:21 «kaⱨinlar» — «kaⱨinlar»ning hǝlⱪⱪǝ wǝkil bolup ularning ⱪurbanliⱪlirini ibadǝthanidiki ⱪurbangaⱨ üstidǝ kɵydürüx hizmiti bar idi. «Lawiylar» — kaⱨinlarning yardǝmqiliri. Demǝk, muxu «Yǝⱨudiy ǝmǝs»lǝr Israil iqidǝ intayin imtiyazliⱪ orunda wǝ wǝzipidǝ bolidu.
□66:22 «yengi asmanlar ⱨǝm yengi zemin» — bu tema toƣruluⱪ 65:17-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng
■66:22 Yǝx. 65:17; 2Pet. 3:13; Wǝⱨ. 21:1
□66:23 «xabat küni» — «dǝm elix muⱪǝddǝs küni» yǝni xǝnbǝ küni. Yuⱪiriⱪi 56-bab, 2-ayǝttiki izaⱨatni kɵrüng. «Barliⱪ ǝt igiliri Mening aldimƣa ibadǝt ⱪilƣili kelidu» — pütkül insaniyǝt ⱪilƣan muxu ibadǝt iqidǝ, Yerusalemda ɵtküzülgǝn ibadǝt bolsa bǝlkim wǝkil bolƣanlar arⱪiliⱪ ɵtküzülidu. Jǝsǝtlǝrgǝ guwaⱨqi bolƣanlar (24-ayǝt) muxu wǝkillǝr boluxi kerǝk.