■15:1 Zǝb. 2:2; Mat. 27:1; Luⱪa 22:66; 23:1; Yⱨ. 18:28; Ros. 3:13.
□15:2 «U jawabǝn: — Eytⱪiningdǝk, — dedi» — Əysaning «Əytⱪiningdǝk» degǝn jawabining grek tilida «Xundaⱪ, lekin ǝⱨwal dǝl sening oyliƣiningdǝk ǝmǝs» degǝn puriⱪi qiⱪidu.
■15:2 Mat. 27:11; Luⱪa 23:3; Yⱨ. 18:33.
■15:4 Mat. 27:13; Yⱨ. 19:10.
■15:6 Mat. 27:15; Luⱪa 23:17; Yⱨ. 18:39.
■15:7 Mat. 27:16; Luⱪa 23:19; Yⱨ. 18:40.
□15:8 «Halayiⱪ quⱪan-sürǝn selip...» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Halayiⱪ (waliyning) aldiƣa kelip...»
■15:11 Mat. 27:20; Luⱪa 23:18; Yⱨ. 18:40; Ros. 3:14.
□15:15 «Əysani bolsa ⱪamqilatⱪandin keyin...» — Rim imperiyǝsidǝ jaza ⱪamqiliri birnǝqqǝ tasmiliⱪ bolup, ⱨǝrbir tasmisiƣa ⱪoƣuxun wǝ ustihan parqiliri baƣlanƣan bolidu. Ⱪamqiliƣan waⱪtida jazaƣa tartilƣuqiYalingaqlinip, yǝrgǝ tizlandurulup, ikki yenida turƣan lǝxkǝr uni ⱪamqilaytti.
■15:15 Mat. 27:26; Yⱨ. 19:1.
□15:16 «waliy ordisidiki sǝyna» — grek (latin) tilida «praytorium». «lǝxkǝrlǝr topi» — (grek tilida «koⱨort») 500-600 kixidin tǝrkib tapⱪan.
■15:16 Mat. 27:27; Yⱨ. 19:2.
□15:17 «Ular uning uqisiƣa sɵsün rǝnglik ton kiydürüxti» — «sɵsün rǝng» xu qaƣda xaⱨanǝ kiyimning rǝnggi xundaⱪ idi («Mat.» 27:28, «Yuⱨ.» 19:2ni kɵrüng). Ular xu «xaⱨanǝ ton» arⱪiliⱪ Əysani «sǝn padixaⱨmu?!» dǝp mazaⱪ ⱪilmaⱪqi.
□15:19 «andin bexiƣa ⱪomux bilǝn ⱨǝdǝp urup...» — yaki «andin bexiƣa ⱨasa bilǝn ⱨǝdǝp urup...».
□15:21 «Lǝxkǝrlǝr uni tutup kelip, Əysaning krestini uningƣa mǝjburiy kɵtürgüzdi» — «Əysaning kresti» toƣruluⱪ: Əysa ɵzini jazalaydiƣan ⱪoral bolƣan xu krest (qapras yaƣaq)ni yüdüp mengixi kerǝk idi. U xundaⱪ ⱪattiⱪ ⱪamqilanƣanki, ⱨalsirap yüdüp mangalmisa kerǝk.
■15:21 Mat. 27:32; Luⱪa 23:26.
■15:22 Mat. 27:33; Luⱪa 23:33; Yⱨ. 19:17.
□15:23 «... ular uningƣa iqix üqün murmǝkki arilaxturulƣan aqqiⱪ xarab bǝrdi; lekin u uni ⱪobul ⱪilmidi» — krestkǝ mihlinidiƣanlarƣa aƣriⱪni pǝsǝytix mǝⱪsitidǝ dora arilaxturulƣan xarab berilidikǝn. Biraⱪ Əysa rǝt ⱪildi.
□15:24 «ⱨǝrⱪaysisining ülüxini bekitixkǝ ⱨǝrbir kiyimning üstigǝ qǝk taxlidi» — yaki «ⱨǝrⱪaysisining ülüxini bekitixkǝ kimiymliri üqün qǝk taxlidi».
■15:24 Zǝb. 22:18; Mat. 27:35; Luⱪa 23:34; Yⱨ. 19:23.
□15:25 «künning üqinqi saiti» — ⱨazirⱪi waⱪit bolsa, ǝtigǝn saǝt toⱪⱪuz idi.
□15:26 «Uni ǝyibligǝn xikayǝtnamidǝ «Yǝⱨudiylarning padixaⱨi» dǝp pütülgǝnidi» — bu xikayǝtnamǝ uning bexining yuⱪiri tǝripigǝ bekitilgǝnidi («Mat.» 27:37).
■15:26 Mat. 27:37; Luⱪa 23:38; Yⱨ. 19:19.
□15:28 «U jinayǝtqilǝrning ⱪatarida sanaldi» — «Yǝx.» 53:12.
■15:28 Yǝx. 53:12; Luⱪa 22:37.
■15:29 Zǝb. 22:7-8; 69:19-22; 109:25; Mat. 27:39; Luⱪa 23:35; Yⱨ. 2:19.
□15:33 «künning altinqi saiti kǝlgǝndǝ, pütkül zeminni ⱪarangƣuluⱪ ⱪaplidi wǝ toⱪⱪuzinqi saitigiqǝ dawam ⱪildi» — ⱨazirⱪi waⱪit sistemisi boyiqǝ muxu ⱨalǝt qüx waⱪtidin (saǝt on ikkiddin) baxlap saǝt üqkiqǝ dawam ⱪildi.
■15:33 Mat. 27:45; Luⱪa 23:44.
□15:34 «Toⱪⱪuzinqi saǝttǝ» — ⱨazirⱪi waⱪit bolsa saǝt üqlǝrdǝ. «Eloi, Eloi, lama xawaⱪtani?», mǝnisi: — «Hudayim, Hudayim, meni nemixⱪa taxliwǝtting?» — «Zǝb.» «1:22»ni kɵrüng.
■15:34 Zǝb. 22:1-2; Mat. 27:46.
■15:36 Zǝb. 69:21; Yⱨ. 19:29.
□15:37 «Əysa... roⱨini ⱪoyuwǝtti» — «roⱨini ⱪoyuwǝtti» degǝnning baxⱪa birhil tǝrjimisi «Əysa... tiniⱪini tohtatti».
□15:38 «... xu ǝsnada ibadǝthanining iqkiri pǝrdisi yuⱪiridin tɵwǝngǝ ikki parqǝ bɵlüp yirtildi» — bu pǝrdǝ ibadǝthanidiki ǝng muⱪǝddǝs jayni muⱪǝddǝs jaydin ayrip turidiƣan pǝrdǝ bolup, uning yirtilixi insanlarning Hudaning aldiƣa baridiƣan yolining Əysaning ɵlümi bilǝn eqilƣanliⱪini bildüridu (ibadǝthanidiki «muⱪǝddǝs jay»ni sirttiki ⱨoylidin ayriydiƣan yǝnǝ bir «sirtⱪi pǝrdǝ» bar idi, lekin buni kɵrsitix üqün adǝttǝ baxⱪa atalƣu ixlitilidu).
■15:38 2Tar. 3:14; Mat. 27:51; Luⱪa 23:45.
■15:39 Mat. 27:54; Luⱪa 23:47.
□15:40 «Yosǝning anisi Mǝryǝm» — «Mat.» 27:56dǝ «Yüsüpning anisi Mǝryǝm».
■15:40 Mat. 27:55; Luⱪa 23:49.
□15:42 «tǝyyarlax küni» — adǝttǝ xabat künining aldinⱪi künini kɵrsitidu. Xabat künidǝ ⱨǝrⱪandaⱪ ixlǝx (mǝsilǝn otun terix, ot yeⱪix, hemir yuƣurux ⱪatarliⱪlar) mǝn’i ⱪilinƣaqⱪa, xabat künidiki barliⱪ tamaⱪlarni andinⱪi küni, yǝni jümǝ künidǝ tǝyyarlax kerǝk idi. Uning üstigǝ, ⱪaidǝ boyiqǝ, ɵltürülgǝnlǝrning jǝsiti xabat künidǝ kresttǝ ⱪalsa bolmaytti («Ⱪan.» 21:23ni kɵrüng).
■15:42 Mat. 27:57; Luⱪa 23:50; Yⱨ. 19:38.
■15:46 Mat. 12:40; 26:12; 27:60; Luⱪa 23:53.