1 Nu̱ ra̱ ja̱'i̱ ɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱, guehna̱ ra̱ ja̱'i̱ ha̱xa̱ njua̱ni̱ ngue di̱ nja'a̱ te tø'mi̱ di̱ nja. Pɛ di segura ngue ma̱jua̱ni̱ di̱ nja, ma̱da̱gue'a̱ ngue tobe hi̱ngui̱ nnu̱ te 'bɛ'a̱ ja ngue di̱ nja. 2 Nu̱na̱ Oja̱, bi̱ nu̱ ma̱nho 'da yø nyogui ja̱'i̱ xa̱ m'mʉhma̱ nja̱m'mø porque bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱.

3 A nu̱yá, ngue dí ɛ̱c'ɛ̱i̱hʉ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱ ya, ya dí pa̱hmʉ xa̱nho ya ngue Oja̱ høntho bi̱ ma̱ ngue di̱ nja ra̱ xi̱mhäi, 'bexpi̱ nja. Nu̱'a̱ te gä dí̱ nnu̱hʉ ngue ja ya, Oja̱ bi hoqui. Porque ma̱ m'mɛt'o hi̱n tema̱ cosa mí̱ ja.

4 Nu̱ ra̱ Abel bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue nu̱'a̱ rá̱ 'bøt'e bi 'yøt'e bi̱ nu̱ ma̱nho Oja̱. Pɛ nu̱na̱ rá̱ 'bøt'e ra̱ Caín, hi̱mbi̱ nu̱ ma̱nho Oja̱. Ja̱na̱ngue di̱ nɛ̱qui̱ ngue Oja̱ bi hojpa̱bi̱ rá̱ ts'oqui ra̱ Abel ngue bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱. A nu̱yá, ma̱da̱gue'a̱ ngue ya xa̱ ndu̱ ra̱ Abel, pɛ di sigue xänga̱thohʉ ngue ga̱ øthʉ tengu̱tho bi 'yøt'e ngue bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱.

5 Nu̱ ra̱ Enoc bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Oja̱ p'ʉya bi zixma̱ tetho bi̱ ma ma̱hɛ̱ts'i̱. 'Bexi̱mbi̱ du̱ na̱, ya hi̱nha ma̱mbi̱ thi̱ngua ja ra̱ xi̱mhäi, porque Oja̱ bi zits'i. 'Nɛ̱ mma̱mp'ʉ ja ra̱ Ma̱ca̱ Libro ngue Oja̱ mi̱ nnu̱ ma̱nho te ma̱ni̱ n'yo ra̱ Enoc, m'mɛfa p'ʉya bi zits'i. 6 Pɛ nu̱ ra̱ ja̱'i̱ hi̱ngui̱ ɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱, ya hi̱ngui̱ sä da̱ 'yɛ̱nna̱ ja̱'i̱ ngue nnu̱ ma̱nho Oja̱ te ga̱ 'yo. A nu̱yá, nu̱ ra̱ ja̱'i̱ nne ngue rá̱ n'youi Oja̱, jatho ngue da̱ 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ra̱ ja̱'i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ 'bʉ Oja̱, 'nɛ̱ da̱ 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue nu̱'ʉ yø ja̱'i̱ hon'Oja̱, gue'ʉ di̱ nsixui Oja̱'ʉ.

7 Nu̱ ra̱ Noé bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ 'mø mi̱ xi Oja̱ ngue di̱ nja ra̱ nda̱te, ma̱da̱gue'a̱ tobe di 'bɛtra̱ pa di̱ nja'a̱ te bi sifi. Pɛ bi hocra̱ barco bi xi Oja̱ ngue di hoqui. Ja di̱ nya̱mp'ʉ ra̱ Noé co 'nɛ̱'ʉ to 'bʉp'ʉ ja rá̱ ngu̱. Rá̱ngue bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ra̱ Noé na̱ ra̱ hya̱ na̱, ya di̱ nɛ̱qui̱ ngue ra̱ ts'oqui øtyø ja̱'i̱ nu̱'ʉ hi̱ngui̱ ɛ̱c'ɛ̱i̱ te mma̱n'Oja̱. 'Nɛ̱ bi̱ ma ma̱hojpi rá̱ ts'oqui ngue bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱'a̱ te bi xifi.

8 Nu̱ ra̱ Abraham bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue nu̱'mø mi̱ zon'na̱ Oja̱, bi xifi ngue da̱ bømp'ʉ mi̱ 'bʉi, di̱ map'ʉ ja ra̱ häi xi xifi ngue da̱ gohmi̱, 'nɛ̱ bi 'yøt'e te bi xifi. Bi bømp'ʉ ja ra̱ häi mi̱ 'bʉi, bi̱ ma. Ni̱ xi̱ngui̱ pa̱di̱ hapʉ da̱ni̱ mpa. 9 Mi̱ zømp'ʉ ja ra̱ häi xi ya̱rpa̱bi̱ Oja̱ ngue drá̱ mmɛti, bi di̱mp'ʉya ngue 'bʉp'ʉ yø ja̱'i̱ yø mmɛti ra̱ häi. Pɛ ra̱ Abraham bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱, bi̱ mi̱hi̱ hap'ʉ di̱ m'mʉi. Bi hocyø ngu̱n'u̱lu, ja bi̱ m'mʉp'ʉ. Mi̱ m'mʉhra̱ Isaac, ngu̱t'a̱ bi 'yøt'e. Mi̱ m'mʉhra̱ Jacob, ngu̱t'a̱ bi 'yøt'e, guehya bi tocabi ra̱ hya̱ xi ya̱t'Oja̱ m'mɛt'o ya p'ʉya. 10 Porque ra̱ Abraham bi dø'mi̱ ngue da̱ni̱ m'mʉp'ʉ ja ra̱ da̱ni̱hni̱ bí ja ma̱hɛ̱ts'i̱. Guehna̱ ra̱ da̱ni̱hni̱ ngue guesɛ Oja̱ bi hoqui 'nɛ̱ i ja para za̱ntho na̱.

11 Xquet'a̱ ra̱ Sara bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue ma̱da̱gue'a̱ ya ra̱ bøda̱c'ɛ̱i̱, pɛ bi̱ m'mʉhrá̱ ts'ʉnt'ʉ bi xi Oja̱ ngue di̱ m'mʉi. 12 Da̱ guehra̱ Abraham xquet'a̱ ya ra̱ bøda̱c'ɛ̱i̱, ya bi tho ra̱ ora p'ʉ ngue di̱ m'mʉhyø ba̱si̱. Pɛ ma̱da̱gue'a̱, siempre bi̱ m'mʉhrá̱ ts'ʉnt'ʉ. Guehna̱ bi̱ nxa̱ndi̱, ma̱ndøngu̱tho yø mbom'mɛto bi̱ m'mʉi. Nu̱'a̱ ga̱ngu̱ tengu̱tho yø sø bí ja ma̱ya̱ ogue tengu̱tho yø 'bomu̱ dehe jap'ʉ ja rá̱ nnengui̱ ra̱ ja̱the, hi̱ngui̱ sä di 'bede hangu̱ ga̱ngu̱.

13 Gätho ya yø ja̱'i̱ ya, bi̱ m'mʉi, pɛ bi du̱. 'Nɛ̱ hi̱mbi̱ nu̱'a̱ te ra̱ hya̱ xi ya̱rpa̱bi̱ Oja̱. Pɛ comma̱ ngue ɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱, ja̱njua̱ni̱ ngue di johya porque pa̱di̱ xa̱nho ngue di̱ nja'a̱ ra̱ hya̱ di ya̱t'Oja̱ ngue di̱ nja. Ja̱na̱ngue mɛ̱nte ra̱ pa bi̱ m'mʉcua ja ra̱ xi̱mhäi, bi̱ ma̱ ngue hi̱ngyø ngu̱ngua, sinoque da̱ ma, da̱ni̱ mpa ma̱hɛ̱ts'i̱. 14 A nu̱ya yø ja̱'i̱ ngue ngu̱na̱ ra̱ hya̱ i̱ mma̱, ya di̱ nɛ̱qui̱ xa̱nho ngue guehya yø ja̱'i̱ honna̱ häi hapʉ da̱ni̱ m'mʉi para za̱ntho. 15 Pɛ hi̱nga̱ guep'ʉ ja ra̱ häi bá̱ pøni̱ honi̱ ngue da̱ni̱ m'mʉi. Porque nu̱'mø da̱ gue'a̱, mi̱ ja ra̱ tiempo ngue xta̱ mmengui ha bi 'yɛ̱hɛ̱. 16 Nu̱'a̱ ra̱ häi honyø ja̱'i̱ ngue da̱ni̱ m'mʉi, gue'a̱ ra̱ häi ma̱ da̱tho xa̱ndønho bí ja ma̱hɛ̱ts'i̱. Ja̱na̱ngue nu̱na̱ Oja̱ ya, ya hi̱ngui̱ pɛsrá̱ sä 'mø mma̱nyø ja̱'i̱ ngue ɛ̱mbi̱: “Ma̱ Oja̱'i̱”. A nu̱na̱ Oja̱, ya xa̱ hojpa̱bi̱ n'na ra̱ da̱ni̱hni̱ hapʉ da̱ni̱ m'mʉhya yø ja̱'i̱.

17 Nu̱na̱ Oja̱, bi̱ ne ngue da̱ ba̱'a̱ njua̱ni̱ 'mø ngue ɛ̱c'ɛ̱i̱'a̱ te bi xihra̱ Abraham ogue hi̱n'na̱. Bi xihra̱ Abraham ngue da̱ zixrá̱ ts'ʉnt'ʉ Isaac ngue da̱ hyo, da̱ 'yørpa̱ ra̱ 'bøt'e Oja̱. Pɛ ra̱ Abraham bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ te xi Oja̱, bi̱ n'u̱ni̱ ngue xta̱ hyo ra̱ Isaac, xta̱ 'yørpa̱ ra̱ 'bøt'e Oja̱. Ra̱ Abraham bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te xi xi Oja̱ ngue xi 'yɛ̱mbi̱: 18 “Nu̱'mø bi̱ m'mʉhni̱ ts'ʉnt'ʉ Isaac, di̱ nxa̱ndi̱, di̱ m'mʉi xa̱ndøngu̱ ni̱ 'bɛto”, xi 'yɛ̱mbi̱. 19 Ja̱na̱ngue ra̱ Abraham bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ ja rá̱ ts'ɛdi Oja̱ ngue nu̱'mø xta̱ ndu̱ ra̱ Isaac, ma̱'da'yo xti̱ m'mʉi. Pɛ mi̱ zä ngue hi̱mbi̱ du̱ ra̱ Isaac, ɛ̱ntho ja ma̱'da'yo bi̱ m'mʉi, porque ra̱ Abraham ya xi zänni̱ ngue xta̱ hyo.

20 Nu̱na̱ ra̱ Isaac bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue ra̱ Isaac bi zojpa̱ ra̱ hya̱ yø ts'ʉnt'ʉ, bi xifi ngue da̱ di̱nnba̱bi̱ rá̱ nja̱pi̱ Oja̱ m'mɛfa. Guehna̱ ra̱ Jacob 'nɛ̱hra̱ Esaú.

21 Ra̱ Jacob xquet'a̱ bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue nu̱'mø ni̱ ma da̱ du̱, bi xi'ʉ yoho yø ts'ʉnt'ʉ ra̱ José ngue da̱ di̱nnba̱bi̱ rá̱ nja̱pi̱ Oja̱. Ngu̱na̱ ra̱ hya̱ bi̱ ma̱ mɛ̱nte tosrá̱ tøhø ngue bi̱ da̱nne Oja̱.

22 Ra̱ José xquet'a̱ bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue nu̱'mø ya ni̱ ma da̱ du̱, bi xihyø judío ngue da̱ 'yɛ̱hra̱ pa da̱ bømp'ʉ ja ra̱ häi Egipto. 'Nɛ̱ bi zohra̱ hya̱ ra̱ José ngue nu̱p'ʉ Egipto hi̱nda̱ cop'ʉ rá̱ do'yo, sinoque da̱ hya̱x'mø bi bømp'ʉ Egipto.

23 Rá̱ papá 'nɛ̱hrá̱ mamá ra̱ Moisés bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue nu̱'mø ra̱ pa mi̱ m'mʉhra̱ Moisés hi̱mbi̱ zu̱dra̱ hya̱ bi̱ ma̱nda ra̱ da̱st'abi, ngue nu̱'mø bi̱ m'mʉhyø ts'ʉnt'ʉ yø judío, da̱ thopi. Mi̱ nu̱ ngue ra̱ Moisés ma̱zihotho 'mø mi̱ m'mʉi. Nhyu̱shna̱ bi 'ya̱gui̱.

24 Ra̱ Moisés bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue nu̱'mø mi̱ ndan'yohʉ hi̱mbi̱ nu̱ ma̱nho ngue da̱ gohi ngue rá̱ tede na̱ rá̱ t'i̱xu̱ ra̱ da̱st'abi p'ʉ ja ra̱ häi Egipto. 25 Sinoque bi̱ ne ngue 'dap'ʉ da̱ zäui ra̱ n'ʉ yø ja̱'i̱ Oja̱. Hi̱mbi̱ ne xta̱ 'yøtra̱ ts'oqui ngue xta̱ hyɛp'ʉ Oja̱ ngue xta̱ ngop'ʉ mi̱ 'bʉi, nu̱p'ʉ zits'ʉdyø pa xti̱ nja mpähä. 26 Nu̱na̱ ra̱ Moisés ma̱n'na xa̱nho bi̱ nu̱ ma̱nho ngue da̱ zä ra̱ n'ʉ tengu̱tho ra̱ n'ʉ ja ngue da̱ zä ra̱ Cristo. Ja̱na̱ngue nu̱p'ʉ Egipto hi̱mbi̱ ne xta̱bá̱ ngop'ʉ ngue drá̱ mmɛti gätho ra̱ mɛ̱nyu̱ mi̱ jap'ʉ. Porque pa̱di̱ xa̱nho ngue xa̱ndøngu̱ rá̱ nju̱t'i̱ Oja̱ di̱ nja m'mɛfa.

27 Ra̱ Moisés bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Bi bømp'ʉ ja ra̱ häi Egipto, hi̱mbi̱ zu̱tho ngue mbøcuɛ ra̱ da̱st'abi. Hi̱mbi̱ gohrá̱ mmʉi, porque pa̱di̱ ngue n'youi Oja̱, ma̱da̱gue'a̱ hi̱ngui̱ hɛ̱ti̱. 28 Ra̱ Moisés bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱, bi 'bɛpi gätho yø judío ngue da̱ hyo yø dɛ'yo, da̱ zä ra̱ ngo ngue ra̱ pascua. Nu̱ rá̱ ji yø dɛ'yo da̱ hyo, da̱ gospa̱bi̱ p'ʉ ja yø goxthi, n'namhma̱ ngue nu̱'mø bi thohra̱ anxɛ ngue da̱ hyo yø ts'ʉnt'ʉ ma̱da̱, ya hi̱nda̱ hyopyø ts'ʉnt'ʉ yø judío.

29 Yø judío bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue bi zä bi thop'ʉ ja ra̱ Thɛnga̱ Ja̱the, tengu̱tho 'mø ngue dra̱ 'yonhäi p'ʉ ni̱ 'yo. Yø mmɛ̱ngu̱ Egipto p'ʉya, xquet'a̱ bi̱ ne ngue xta̱ thop'ʉ ja ra̱ ja̱the, pɛ bi go'mra̱ ja̱the.

30 Yø judío bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Nyoto ma̱ pa bi thɛ̱sra̱ hni̱ni̱ Jericó. M'mɛfa p'ʉya bi xotyø ja̱do ma̱di̱ thɛ̱sra̱ hni̱ni̱. 31 Nu̱na̱ n'na ra̱ xisu ni̱ hu̱ ngue ra̱ Rahab ra̱ mmɛ̱ngu̱ Jericó, ma̱rá̱ 'yots'om'mäi na̱, xquet'a̱ bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue hi̱nga̱ 'da'i du̱ui yø mmɛ̱ngu̱ Jericó, porque nu̱na̱ ra̱ xisu na̱, bi u̱nna̱ ts'äya'ʉ yø judío bi̱ ma bi a̱xra̱ häi m'mɛt'o.

32 ¿Te 'bɛ'a̱ ga̱ øt'e? ¿Ua xøgue ma̱hyoni̱tho ngue ga̱ xi'a̱hʉ mi̱'da yø hya̱ di 'bɛdi? Pɛ ya hi̱nga̱ mbongui̱ ra̱ ora ga̱ xi'a̱hʉ te bi 'yøtra̱ Gedeón, ra̱ Barac, ra̱ Sansón, ra̱ Jefté, ra̱ David, ra̱ Samuel, co gätho yø pønga̱hya̱ Oja̱. 33 Nu̱ya yø ja̱'i̱ ya, gätho bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Ja̱na̱ngue 'bʉ i'da bi 'yøtra̱ tu̱nhni̱, bi da̱pyø da̱st'abi mi̱ nzaqui te mi̱ mma̱. I 'bʉ i'da ngue bi 'yøtra̱ ts'ʉt'abi xa̱nho, bi̱ nthɛui rá̱ nja̱pi̱ Oja̱ xi ya̱rpi̱. I 'bʉ i'da ngue bi t'ɛnnbʉ 'bʉhyø zate, pɛ hi̱mbi̱ za yø zate. 34 I 'bʉ i'da ngue bi thørbʉ ja ra̱ sibi, pɛ hi̱mbi̱ nzø. I 'bʉ i'da, ya ja ngue da̱ tho conna̱ juai, pɛ pongui̱. Nu̱'ʉ yø ja̱'i̱ t'ɛ̱mbi̱ ngue hi̱nga̱ njua̱ni̱, gue'ʉ bi hya̱ ra̱ ts'ɛdi ngue bi̱ ma ra̱ tu̱nhni̱ 'nɛ̱ bi da̱pyø nsʉiui. 35 I 'bʉ i'da yø xisu ngue nu̱'mø bi du̱ yø ba̱si̱, Oja̱ bi 'yøt'e ngue nu̱'a̱ xa̱ ndu̱ ma̱høndi̱ m'mʉi.

I 'bʉ i'da p'ʉya, i̱ nthu̱t'i̱ ngue ma̱'ʉni̱, sifi ngue nu̱'mø da̱ hyɛp'ʉ Oja̱, ya di̱ mpommi̱ ra̱ nda̱te. Pɛ bi̱ n'u̱ni̱ ngue da̱ du̱, bi̱ ne ngue di tocabi'a̱ ra̱ nho di̱ nja 'mø da̱ni̱ nja ra̱ mbɛ̱nna̱te m'mɛfa. 36 Mi̱'da p'ʉya, bi zä ra̱ n'ʉ ngue bi 'bɛi. 'Nɛ̱ bi zä ra̱ n'ʉ ngue rá̱ n'yɛmma̱ hya̱ yø ja̱'i̱. Mi̱'da p'ʉya, bi thu̱t'i̱ conyø cadena, bi̱ ma fädi. 37 Mi̱'da p'ʉya, ga̱ ndu̱tho'a̱ ngue bi 'bʉndo. Mi̱'da p'ʉya, bi̱ ma ma̱heque ma̱de ra̱ ja̱'i̱ conna̱ thɛgui. Mi̱'da p'ʉya, ma̱japi ngue da̱ 'yøt'a̱ te xa̱nts'o, pɛ hi̱ngui̱ nne. Mi̱'da p'ʉya, ra̱ juai ga̱ ndu̱. Mi̱'da p'ʉya, bi̱ n'yo ndap'ʉ bi zä ngue hi̱n'yʉ ha di̱ nsäya. Bi̱ nøpa̱ he yø xidɛ'yo ogue yø xi yø chivo bi hye. Mi̱'da p'ʉya, bi zä ra̱ n'ʉ ngue hyoya. 'Nɛ̱ bi̱ ma ma̱'ʉni̱, gä ra̱ du̱mmʉi ga̱ 'bʉi. 38 Nu̱ya yø ja̱'i̱ ya, yø ndø ho ja̱'i̱, hi̱n hapʉ da̱ hyannba̱bi̱ yø ts'oc'ɛ̱i̱ 'bʉcua ja ra̱ xi̱mhäi. Pɛ bi zä ra̱ n'ʉ ngue bi̱ n'yo da̱po, ni̱ xi̱ngui̱ pa̱di̱ hapʉ da̱ni̱ mpa. Bi̱ n'yop'ʉ ja yø da̱xa̱nt'øhø. Bi̱ m'mʉp'ʉ ja yø 'bido. Bi̱ m'mʉp'ʉ ja yø hya̱do brá̱ ja mbo häi.

39 Gätho ya yø ja̱'i̱ ya, bi̱ nu̱ ma̱nho Oja̱, porque bi 'yɛ̱c'ɛ̱i̱ ngue ma̱jua̱ni̱ te mma̱n'Oja̱. Pɛ tobe hi̱mma̱ t'u̱nni̱tho'a̱ te xa̱ ya̱rpa̱bi̱ Oja̱ ngue di u̱nni̱. 40 Porque Oja̱ bi zänni̱ ngue hi̱mbi̱ nɛ̱qui̱ xa̱nho hanja ra̱ hya̱, asta̱ guehyø pa dí 'bʉhmʉ ya. Ya xa̱ nzän'Oja̱ ngue nu̱ya yø nyogui ja̱'i̱ 'da gdá̱ nu̱thohʉ na̱ ra̱ nho xa̱ ya̱t'Oja̱ ngue di 'dacjʉ.