Lilovi la Bwina liyandikwi na
Maluko
Ulongolelu
Lilovi la Bwina liyandikwi na Maluko ndi chitabu chimonga pagati ya vitabu mcheche vya Lilaganu la Mupya vyevidandaula kutama kwa Yesu pamulima apa. Kila chitabu chikemelewa “Injili.” Mana yaki “Lilovi la Bwina.” Na vitabu vyenivyo vyayandikwi na Matei na Maluko na Luka na Yohani peamali kufwa Yesu. Lilovi la Bwina leliyandikwi na Maluko ndi chitabu chihupi neju pagati ya vitabu vyoha mcheche vya Lilovi la Bwina. Mewa yisadikika kuvya ndi chitabu cha utumbulanu kuyandikwa muvitabu vyenivyo, na chayandikwi pagati ya mwaka 65 mbaka 70 peamali kuvelekewa Yesu. Vasomi vamahele visadika kuvya chayandikwi pamuji wa ku Loma ndava ya kuvakangamalisa mtima vandu vevakumsadika Yesu vevatama ku Loma kula.
Liina lingi la Maluko lavi Yohani Maluko, ndi avi muyavi wa Mtumi Pauli na Banaba nambu alaumiwi pala peajiwusili mulugendu lwavi lwa kumhengela Chapanga, Matendu (musula, 13:13). Palongolo Maluko ahambili kavili lugendu na Banaba, Matendu (musula, 15:37-39). Maluko mewa amanyikini neju kuvya nkozi wa papipi wa Petili (1 Petili 5:13). Nambu Maluko avi msongolo mdebe lukumbi Yesu itumbula lihengu laki. Vasomi vamahele visadika kuvya Maluko ayandiki chitabu ichi kuhuma mumalongesi ga Petili ndava ya Yesu na malongesi ago ndi chanzu chikulu cha Chitabu ichi, mu Lilovi la Bwina ili, Maluko ilongela neju ndava ya vawuliwa va Yesu na mawuliwu ga Yesu mulusenje lwa mulima.
Gegavi
Maluko itumbula kwa kuchilongelala chitabu chaki (musula, 1:1-13).
Kangi Maluko ijova ndava ya lihengu la Yesu peavili ku Galilaya (musula, 1:14-8:21).
Kavili ijova kuuvala lugendu lwa Yesu kuhamba ku Yelusalemu (musula, 8:22-10:52).
Maluko imalakisila mukuyandika malovi ga Yesu peavili ku Yelusalemu pamonga na kufwa kwa Yesu na kuyuka kwaki (musula, 11:1-16:8).
1
Yohani Mbatizaji itendelekela njila ndava ya Yesu Kilisitu
(Matei 3:1-12; Luka 3-18; Yohani 1:19-28)
Wenuwu ndi utumbula wa Lilovi la Bwina la Yesu Kilisitu, Mwana wa Chapanga. Yatumbwili ngati chaalotili Isaya mweavi mlota wa Chapanga,
“Yuwanila, Chapanga ajovili, ‘Nikumtuma mjumbi wangu akulongolelayi,
kukutendelekela njila yaku.’
Mundu mmonga ijova kwa lwami luvaha kulugangatu, ‘Mumtendekela Bambu njila yaki,
mgolosayi pala peibwela kupita!’ ”
Yohani Mbatizaji atamayi kulugangatu, akavakokosela vandu na kuvabatiza, akavajovela, “Mleka kumbudila Chapanga na mubatiziwa na Chapanga yati akuvalekekesa kumbudila kwinu.” Vandu vamahele kuhuma pamulima woha wa ku Yudea na kumuji wa Yelusalemu vahambili kumuyuwanila Yohani, vayidakili kuvya vambudili Chapanga, namwene avabatizi mumfuleni Yoludani.
Yohani awalili nyula zezatenganizwi kwa mangoma ga hinyama yeikemiwa ngamiya, akungi mkungi wa chikumba muchiwunu, alili mambalanguli na wuchi wa kudahi. Ndi akakokosa akajova, “Mweibwela hinu naha mumbele yangu ana makakala kuliku nene. Nene nakuganikiwa hati kugundama kuwopola nyosi za champali zaki. Nene nikuvabatiza kwa manji, nambu mwene alavabatiza kwa Mpungu Msopi wa Chapanga.”
Kubatiziwa na kulingiwa kwa Yesu
(Matei 3:13-4:11; Luka 3:21-22; 4:1-13)
Magono genago, Yesu abwelili kuhuma ku Nazaleti, muji wewavi ku Galilaya na akabatiziwa na Yohani mumfuleni Yoludani. 10 Yesu pahumili mumanji, akalola kunani kwa Chapanga kudindwiki, na Mpungu Msopi ihelela panani yaki ngati ngunda. 11 Lwami lwa Chapanga lukayuwanika kuhuma kunani kwa Chapanga, lukajova, “Veve ndi Mwana wa chiganu changu mweniganisiwi nayu.”
12 Bahapo Mpungu Msopi akamlongosa kuhamba kulugangatu, 13 akatama kwenuko magono alobaini, kuni ilingiwa na Setani. Nambu avi pamonga na hinyama ya mdahi, na vamitumu va kunani kwa Chapanga vakavya kumtangatila.
Yesu akuvakemela valova somba mcheche vamlanda
(Matei 4:12-22; Luka 4:14-15; 5:1-11)
14 Yohani peakungiwi muchifungu, Yesu akahamba ku Galilaya kuvakokosela vandu Lilovi la Bwina la Chapanga. 15 Akajova, “Lukumbi luhikili, Unkosi wa Chapanga uhegelili, hinu mleka kumbudila Chapanga na kusadika Lilovi la Bwina!”
16 Yesu peapitayi mumhana ya nyanja Galilaya avaweni valova somba vavili. Avi Simoni na mlongo waki Andelea valovayi somba kwa ngwanda zavi mumanji. 17 Yesu akavajovela, “Munilandayi, na nene yati nikuvapela lihengu la kuvaleta vandu kwangu ngati chemwilova somba.” 18 Bahapo ndi vakazileka ngwanda zavi vakamulanda.
19 Yesu peahegalili cha palongolo akavalola Yohani na mlongo waki Yakobo vana va Zebedayo vavi muwatu wavi vatengeneza ngwanda zavi. 20 Bahapo Yesu akavakemela, ndi vakamleka dadi wavi Zebedayo na vahenga lihengu vevavi muwatu, vakamulanda Yesu.
Mundu mweavi na mzuka
(Luka 4:31-37)
21 Yesu na vawuliwa vaki vakahamba kumuji wa Kapelanaumu. Ligono la Kupumulila palahikili, Yesu akayingila munyumba ya kukonganekela Vayawudi, akatumbula kuvawula malovi ga Chapanga. 22 Vandu voha vevamuyuwini vakakangaswa neju namuna ya kuwula kwaki, muni awula lepi ngati Vawula va Malagizu, nambu awulayi ngati mundu mweavi na uhotola.
23 Ndi lukumbi lulalula, mundu mweatalaliwi na mizuka avi munyumba ya kukonganekela Vayawudi vakaywanga, 24 akajova, “Yesu wa ku Nazaleti, ukutiganila kyani tete? Ubweli kutikomakesa? Nikumanyili veve ndi yani, veve ndi Wamsopi wa Chapanga!”
25 Yesu akauhakalila mzuka wula. Akaujovela, “Guna, muwuka mundu uyu!”
26 Mzuka wula ukamnyugusa mundu yula kwa makakala kuni ukavembeneka kwa lwami luvaha, ukamuwuka mundu yula. 27 Vandu voha vakakangasa neju na kukotana, “Nakugalola mambu ngati aga? Chakaka mawuliwu aga gana uhotola! Mundu mwenuyu ihotola hati kuvinga mizuka mihakau na yene yeyidakila.”
28 Kangi malovi gakumvala Yesu gakadandasika kanyata pamuji woha ku Galilaya.
Yesu akuvalamisa vandu vamahele
(Matei 8:14-17; Luka 4:38-41)
29 Yesu na vawuliwa vaki Yakobo na Yohani, vakawuka munyumba za kukonganekela Vayawudi vakahamba pamonga kunyumba ya Simoni na Andelea. 30 Mkohanu waki Simoni agonili palusongwani ndava alwalayi neju. Yesu pahikili pala ndi kanyata vakamjovela utamu wa mau yula. 31 Yesu akamhambila mau yula, akamkamula chiwoko akamuyinula. Ndi utamu ula ukamleka, akatumbula kuvatelekela.
32 Kimihi, palatipimi lilanga vandu vamuletili Yesu vatamu na vandu vevatalaliwi na mizuka voha. 33 Vandu vamahele va muji wula vakalundimana kuvala ya mlyangu. 34 Namwene akavalamisa vandu vamahele vevalwalai matamu ndalindali, ayivingili mizuka yamahele yeyavatalali vandu, nambu nakuyileka mizuka yijova chindu muni yamanyili mwene ndi yani.
Yesu ikokosa ku Galilaya
(Luka 4:42-44)
35 Chilau yaki hambakucha, Yesu akahamba kuchiyepela akatumbula kumuyupa Chapanga. 36 Ndi Simoni na vayaki vakahamba kumlonda. 37 Pevamuweni vakamjovela, “Vandu voha vakukulonda.”
38 Yesu akavayangula, “Tihamba na mumiji yingi ya papipi nikakokosayi na kwenuko mewa muni nibweli ndava yeniyo.”
39 Hinu akahamba pandu poha pa Galilaya akakokosa munyumba za kukonganekela Vayawudi na kuyivinga mizuka.
Yesu akumlamisa mundu mweavi na mabudi
(Matei 8:1-4; Luka 5:12-16)
40 Ligono limonga mundu mmonga mweavi na mabudi, amhambalili Yesu, akafugama, akamuyupa, “Ngati wigana uhotola kuninyambisa.”
41 Yesu akamhengela lipyana akatalambula chiwoko na kumpamisa, akamjovela, “Nigana, unyambasikayi!” 42 Bahapo mabudi gakamuwuka mundu yula akalama. 43 Kangi Yesu akamjovela, ahamba kanyata na kumlagiza, 44 “Yuwanila, kotoka kumjovela mundu yoyoha lijambu lenili. Nambu uhamba ukajilangisa kwa Mteta na ukawusa luteta ndava ya kulama kwaku, ngati chehamwili Musa kulangisa kuvya ulamili.”
45 Nambu mundu yula akahamba, akatumbula kudandaula malovi gala pandi zoha. Ndava yeniyo, hati Yesu nakuhotola kuyingila pamuji wowoha hotohoto, ndi yamuganili kutama kuchiyepela. Pamonga na genago vandu vamuhambalili kuhuma kila upandi.