1 Ma' qa pa' qiji' pa'il ƚatata qa yit'ijets pa'aj pa' Esteban: —¿Me yijaa'ija aka'an?— 2 Pakha'an qa yit'ij pa'aj: —Ek'en qeku'ni'ƚ yiwetsek, yejefets qa wit'alhei iye. Pakha' ƚe'wis Dios we'nethinets pa'aj pakha' i'nalek'ik'i Abraham in mexe i'ni' pa'aj pa' sehe' Mesopotamia, in mexente' i'ni'kii pa'aj pa' witset Harán.* Gn 11:31; 15:7; Sal 29:3; Hch 22:1; 1Co 2:8 3 Qa yit'ijets pa'aj: “Ma'ak'ui ha'ne eqe sehe' qa enewe' iye ejefets, qa' amii na' sehe' yakha' qu' k'ethinij.”(Gn 12:1) 4 Ma' qa pa' Abraham qa ikik'uifik'i pa'aj pekhewe' ƚiyits caldeos, qa yamii qa i'ni'kii pa' Harán. Qa hikpa' qa ta'ƚi' pa'aj in hats wa'm pa'aj pa' ƚatata'ak'i, qa pa' Dios qa neka'xii pa'aj ha'ne hane'e'in sehe', ha'ne hane'ej ekheweli'ƚ ƚa'ni'ƚi'.* Gn 11:31; 12:4-5 5 Qa pa' Dios qa nite'ƚe tisij qu' natsat'axij nite' iye pa'qu' ƚuk'eye'en ha'ne sehe'. Ƚa'mek qa yit'ijets pa'aj in yiwjutsiqeni'm pa' Abraham in mexe hamtax pa'qu' ƚa'se' qu' netisij ha'ne sehe' qa week pekhewe' qu' nata'ƚets hatse' pakha'an.(Gn 12:7)* Gn 13:15; 15:18; 17:8; Ga 3:16; He 8:8-9 6 Qa yi'tƚi'ijets iye pa'aj pa' Dios aka'an: “Pekhewe' ta'ƚ ewets hatse' i'nji'kii hatse' pa'qu' nite' natsat'etsi'ij witset ma' qa jukhewiikali'ij, ma' qa' hikpa' qu' na'ni' qu' witƚinheyi'ij qa' qi qu' natawitjaxtii qa' namijets cuatrocientos (400) ininqapits.* Ex 3:12; 12:40 7  Qa' hitani'thenƚe yakhaa'ija qu' hitatinithen pakha' qu' ƚunye'je'ƚe pe' witsetits qu' ƚeƚinheye'taxi'ƚ ej,” yit'ij pa'aj pa' Dios, “qa' ƚ'anu'upji' aka'an ma' qa ma'aƚik'uifik'i pakha' witset qa' iyini'ƚyii qu' ni'iƚiji' ha'ne hane'e'in sehe'.”(Gn 15:13,14) 8 Ma' qa pa' Dios qa tisij kakha' ewi'ƚ qu' ƚeqfenyeje' ƚewek ƚii circuncisión.* Circuncisión ikji' yisa'xii qa yiwu'm ƚammi's pa' ƚ'aj pa' ƚoso' ƚaxpa's. Qa hik aka' ƚunye'j pa'aj pa' Abraham qa nekfik'i pa' ƚa's Isaac, qa in hats wetshetk'ewi'ƚ tatsai (8) ƚeqe neƚutsfik'i pa'aj qa yaqsiijkii kakha' circuncisión. Pa' Isaac qa hikpa' ƚatata pa' Jacob, qa Jacob qa ƚatata'ek pekhewe' pe' doce (12) jukhew jita'ƚets pa'aj.* Gn 17:9-11; 21:2-4; 25:26; 29:31; 30:5; 35:23 9 Ma' qa enewe' jita'ƚets pa'aj qa teqemtshenetskii pa'aj pa' José, ma' qa t'ihinij qu' newetka'xii pa' Egipto. Qa pakha'ƚe Dios qa yejeƚets pa'aj pakha'an,* Gn 37:11,28; 39:2,21; 45:4; Sal 105:17 10 qa yilithinik'ui pe' wekwek yaats'etaxij, qa tisij iye pa' ƚikfeliya'xets pe' wekwek qa yisu'unkeninij iye pa' Faraón, wittata pa' Egipto, hik pakha' yeni' pa'aj qu' netnek'enhei (gobernador) pa' week Egipto qa week iye pekhe' ƚetsi'.* Gn 41:37-43; 42:6; Sal 105:21 11 Ma' qa nam pa'aj pa' yipku' pakha' week sehe' Egipto qa pa' sehe' Canaán iye, qa qi pa'aj pakha' yaats'e'ej, qa pe' inalheiyik'i qa ham pa'aj yeeƚi'ijji' pa'qu' ƚaqe'.* Gn 41:54; 42:5 12 Ma' qa pa' Jacob in i'ye'ej pa'aj in na'li' pa' Egipto pe' witqats trigo qa yukinii pa'aj pekhewe' ƚelits i'nalheyik'i, hik pakha'aj i'nk'aƚe pa'aj yamii. 13 Qa in wapilii iye pa'aj, ma' qa hik pakha'aj qa tetfeli'm pa' José pekhewe' ƚejefets. Qa hik aka' ƚunye'j pa' Faraón in nikfe'lets pa'aj pekhewe' ta'ƚets pa' José.* Gn 45:1-4,9-10,16,27; 46:26-27; Ex 1:5; Dt 10:22 14 Ma' qa pa' José qa inqekenij pa'aj pe' ƚe'lijei, qa iyinii pa' ƚatata Jacob qa week pekhewe' yatsat'etsij pakha'an uja'x yamets pa'aj in week setenta y cinco (75) pe' jukhew. 15 Ma' qa hik ta'ƚijupi' pa' Jacob qa yamii pa' Egipto, pakha'an qa hikpa' wa'mi' pa'aj qa week iye pekhewe' i'nalheyik'i.* Gn 46:5; 49:33; Ex 1:6 16 Qa pe' ƚenuts wa'nahinii pa'aj pa' sehe' meti'm pa' witset Siquem, qa we'neni' pa'aj pakha' nimeƚkuket, pakha' sehe' taqhayijets pa'aj pa' Abraham'ik'i pekhewe' ƚelits pa' Hamor'ik'i i'ni' pa' witset Siquem.* Gn 23:16; 33:19; 50:13; Ex 13:19; Jos 24:32 17 Qa in hatsƚe k'esiyu'ets pa'aj pa' ƚahats'ij qu' nafits pakha' hayiits yiwjutsiqeni'm pa'aj pa' Dios pa' Abraham'ik'i, qa pe' Israel qa hats qi in t'ijaifik'i pa'aj in i'ni' pa' Egipto,* Gn 15:13; Ex 1:7; Sal 105:24 18 yamƚi'ijii in ink'ayik iye pakha' wittata pa' Egipto, pakha'an qa hats nite' nikfe'lets pa'aj pa' Jose'ek'i.(Ex 1:8)* Ex 1:8-10,22; Sal 105:25 19 Ha'ne ink'ayik wittata pa'aj, qi in yawitji pa'aj pe' inejefetsik'i. Qa inaqyaji'ij pe' i'nk'a nekji'ijtaxfik'i qu' netwumhitiiƚeji'ij, ma' qa' nawa'mƚeji'ij. 20 Qa hik pakha'aj pakha' ƚahats'ij pa'aj pa' Moises'ik'i qa nekfik'i pa'aj, pakha'an pa' Dios yisu'un pa'aj. Qa pe' ƚ'alheyik'i qa yejeeƚetsha pe' ƚetsi'ii pa'aj yamijets wetshetk'ewi'ƚ juwelits.* Ex 2:2-10; He 11:23 21 Ma' qa in hats nite' ƚeke' pa'aj qu' naqsi'j, qa yeka'xtaxfik'i ma' qekha nawa'mƚetax, qa pe' Faraón ƚasi' qa t'eku'mi' pa'aj qa yaqsi'j qa hik ƚunye'j qu' ƚa'se'. 22 Ma' qa pa' Moisés qa t'ijatshenheti'yij week pa' ƚikfeliya'xets wekwek pe' Egipto ƚeiƚets, qa nikfe'lets pa'qu' nit'ij qa pa'qu' naqsiijkii iye.* 1R 4:30; Is 19:11; Lc 24:19 23 Qa in hats k'esiyu'ets qu' cuarenta (40) ƚeqe'ninqapitse' pa'aj pa' Moisés, ma' qa yoksi'wen pa'aj pa' ƚatawe'j in yisu'un qu' nat'alit'ii pe' ƚejefets, hik pekhewe' israel'ik'i ƚelits.* Ex 2:11-14; He 11:24-26 24 Qa hik pakha'aj qa yi'wenij pa'aj pa' Egipto ƚeiƚe' in qi in yawitji pa'aj pa' Israel ƚeiƚe'. Qa te'weyik'i pa'aj pa' Moisés qa yilan pa'aj pa' Egipto ƚeiƚe'ek'i. 25 Pa' Moisés yumtitax pekhewe' ƚejefets qu' hats nenikfe'lik'uyi' pekhewe'en, pa' Dios qu' nukinfik'ikii hatse' qu' na'nijji' pakha'an, qa nite'ƚe nikfe'lik'uyi' pekhewe'en. 26 Qa pakhap neƚukii qa yamii pa'aj pekhewe'en, qa yi'wenij pa'aj pekhewe' wetsjuk in ijenju' wapilƚe wetju'ƚ pa'aj, qa yaq'ayintax wetju'ƚ, qa yittaxijets: “Jukhew, e'witjefeye'k ini'ƚek, ¿inhats'ek in uƚ'etsi'ƚ wetju'ƚ?” 27 Qa pakha' teqek'uikii pa'aj qa weqwu'm pa'aj, yiwu'm pa' Moisés, qa yit'ijets: “¿Ƚek pakha' neni' qu' enek'enhe'yi'ƚyipji' qa qu' e'juezi'iƚ yipji' iye?* Lc 12:14; Hch 7:35 28  ¿Ye' me ƚenqek'uyu'yij iye qu' hik ƚunye'je' ka' ƚilan neƚu egipto'ok'i?”(Ex 2:14) 29 Ma' qa in yepi'ye' ek'i pa'aj aka'an, pa' Moisés qa ilatii pa'aj qa i'ni'kii pa' sehe' ƚii Madián.(Ex 2:15,22) Qa hik pakha'a' qa na'l pe' ƚelits wetsjuk.* Ex 18:3-4 30 Ma' qa in hats yamijets cuarenta (40) ƚeqe'ninqapits in i'ni'kii pakha'an, qa we'nethinets pa'aj pa' ewi'ƚ ángel i'nji'teje'm pa' ƚ'elepep pe' ewi'ƚ najkak ƚasi' in tujje'm pa'aj pakha' ham i'ni'i' qa meti'm pe' utek ƚii Sinaí.(Ex 3:1) 31 Pa' Moisés yitjuƚaxijpha'm pa'aj in yi'wen aka'an. Ma' qa in iktaxets pa'aj qu' netmetinheti'm lees qe qa' itometsaaxji'ijha, ma' qa yepi'ye' pa'aj pa' ƚ'a'x pa' Yatsat'ax'inij, qa yit'ij pa'aj: 32  “Yakha' ƚeqe Dios ke' alheyik'i Abraham, Isaac qa Jacob.”(Ex 3:6) Pa' Moisés qa tsalalkii pa'aj, qa nite' yejeƚju' pa'aj.* Ex 3:15; Mt 22:32; Mr 12:26; Lc 20:37 33  Qa pakha'ƚe Yatsat'ax'inij qa yit'ijets pa'aj: “Enit'ijji' ne' otshilaxtii(Ex 3:5)qe ha'ne sehe' mexe ha'ni'.(Jos 5:15)* Ex 2:14; 3:7-8,10 34  Hi'wenijha na' yitset in qi in tawitjaxtii in i'ni' na' Egipto, qa hepi'ye' iye in qi in yeqejtsile'ejkii. Qa he'yili'tju' qe qa' hiwejinkii. Te'ƚun, hane'ej qu' k'ukinii na' Egipto.”(Ex 3:7-10) 35 Ha'ne Moisés, hik ha'ne pakha' t'oqowe'yiju'ƚ pa'aj pekhewe'en in yit'ijets pa'aj: “¿Ƚek pakha' neni' qu' enek'enhe'yi'ƚyipji' qa qu' e'juezi'iƚ yipji' iye?”(Ex 2:14) qa hik hane'ija pakha' yukin pa'aj pa' Dios qe qa' netnek'enhei qa qu' nineqweji'nfik'i iye qu' nata'ƚets qu' ni'fen pa' ángel we'nethinets pa'aj pekhe' najkak ƚasi' ji'teje'm.* Ex 14:19; Nm 20:16 36 Ha'ne jukhew in yukinik'uifik'i pa'aj pa' Egipto, yaqsiijkii pe' ham ƚunye'ji'iju'ƚ qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii pakha' witset'ii Egipto, qa pa' qi iweli'ii iye ƚii Mar Rojo qa in neki'kii iye pakha' ham i'ni'i' qa yamijets cuarenta (40) ininqapits pa'aj.* Ex 12:41; 14:21; 16:35; 33:1; He 8:9; Nm 14:33; Sal 95:10; Hch 13:18 37 Qa hik hane'ija iye ha'ne Moisés yit'ijets pe' ƚelits pa' Israel'ik'i: “Pa' Dios yaqsiijkii hatse' qu' nata'ƚi'ƚ etji'ju' pakha' ewi'ƚ profeta hik yijunye'j.”(Dt 18:15,18)* Hch 3:22 38 Ha'ne Moisés hik ha'ne i'nji'teje'm pa'aj pekhewe' neki'kii pa'aj pa' ham i'ni'i', qa weekji' iye pa' ángel pakha' tafaakate'yi'ƚkii pa'aj pe' utekji'pha'm ƚii Sinaí, qa hik pakha' iye pa' tafaakate'yi'ƚ pa'aj pe' inqa'jteyik'i. Qa hik ha'ne iye ha'ne Moisés testi'yij pa'aj eke' wi'tlijei ta'ƚets pa' witiƚa'x qe qa' nayaxkit inwets qu' jineƚisij.* Ex 19:17; Is 63:9; Hch 7:53; Dt 5:27; 32:47; Jn 1:17; Ro 3:2; He 4:12; 5:12; 1P 4:11 39 Qa hane'en pekhewe' inqa'jteyik'i nite' yisu'un pa'aj qu' netk'enets, qe yutenija yijat'ij, qa pe' ƚatawjets qa yaqamaxji' in nipilheyu'taxii iye pa' Egipto.* Ex 16:3; Nm 11:4; 14:3-4; Ez 20:8,24 40 Pekhewe'en qa yit'ijets pa'aj pa' Aarón: “Anaqsi'ji'ƚ ye'mju' pekhewe' qu' inqo diositsi'ij qa' hik pekhewe'ye' qu' nojo i'nk'ui, qe hakha' jiyekaxik'uifik'i ha' sehe' Egipto, Moisés, nite' tsikfe'li'ƚets pa'n qu' ƚunye'je'kii.”(Ex 32:1,23) 41 Hik pakha'aj pekhewe' neƚutsji' qa yaqsiijkii pa'aj pa' ewi'ƚ wakka ƚa's qa yilanifi iye pe' inqa'metetsik'i pakha' witeqsi'nq'al, qa qi in yi'sinhet wetju'ƚ pa'aj pakha' ƚaqsijikƚi'ijkii pe' ƚokoyeiƚe pekhewe'en.* Dt 9:16; Sal 106:19-20; Ap 9:20 42 Qa pakha'ƚe Dios qa we'nitonimets pa'aj pekhewe'en ma' qa tisij aka'an, hats'inha pekhewe'en qa' niyinii week pekhewe' i'nji' ha'ne wa's, in ƚ'anyejeyek pa'aj pekhewe' ƚafaakanhei pe' profetas'ik'i: “Israel'ik'i ƚelits, ¿me yakha' qu' anlani'ƚ yifikii qa ƚesƚisi'ƚij kekhewe' inqa'metetsik'i ƚami'ƚijets cuarenta (40) ininqapits in mexe ƚa'ni'ƚi'kii hakha' ham i'ni'i'?* 1R 11:7; Hch 7:36; Jos 24:20; Is 63:10; Dt 4:19; 2R 21:3; Jer 19:13; Sof 1:5 43  Ekheweli'ƚ ƚekaxiƚkii ne' eqjiiki'iƚij na' witeqsi'nq'al Moloc, qa ne' ƚoqo footeki' na' dios Renfán, hik enewe' witeqsi'nq'alits ƚanaqsi'ji'ƚju' qe qa' iyini'ƚii. Qa yakhap ji'jek qu' k'ewu'mi'ƚii na' ƚ'anu'ui les toxi'mii na' Babilonia.”(Am 5:25-27) 44 Pekhewe' inqa'jteyik'i in i'ni'kii pa'aj ham i'ni' na'li'm pekhe' witlijtsitjii (tabernáculo) jutsiqaxij in i'nijupkiiha pa' Dios. Qa hik ƚunye'jija pekhe'en pakha' hats yit'ij qu' ƚunye'je' pakha' tafaakate'yi'ƚ pa'aj pa' Moisés, ma' qa hik ƚunye'jija pekhe' yi'wen pa'aj.* Ex 25:8-9,40; 38:21; He 8:5 45 Qa pe' i'nalheyik'i iye pa'aj qa yaya'xij iye qu' neka'xkii iye pe' witlijtsitjii in hats yojo'ok'oi pa'aj pa' Josué qu' ninqitka'mij pekhewe'en pe' witsetits, tetsetiitax pekhewe' yiwu'mfik'ikii pa'aj pa' Dios qa' nayaxkiti' pekhewe'en. Ma' qa hik pakha' qa i'ni' iye pa'aj pe' witlijtsitjii yamijii pekhewe' ƚeqe neƚutsji' pa'aj pa' David'ik'i.* Jos 3:14; 18:1; 23:9; 24:18; Sal 44:2 46 Pa' David'ik'i yisu'unija pa'aj pa' Dios, qa pa' Dios qa yi'fenji'jek pa'aj, ma' qa inƚe in iyintaxijets pa'aj qu' naqsiimijkii pe'qu' ƚextsi'yi'ij pakha' ƚeqe Dios ene' ƚelits pa' Jacob'ik'i.* 2S 7:1,8; 1Cr 22:7; Sal 89:19; 132:5 47 Qa Salomonƚe pakha' niihinpha'm pa'aj pekhe' ƚextsi'ij pa' Dios.* 1R 6:1-2; 8:17-20; 2Cr 3:1 48 Ƚa'mek, pakha' qiji'ha in Dios qa nite'ƚe i'nifi pe' ƚaqsijiiƚeju' ene' jukhew, in ƚ'anye'jek kakha' yit'ij pa'aj pa' profeta'ik'i:* 1R 8:27; 2Cr 2:6 49  “Pa' Yatsat'ax'inij yit'ij: ‘Ha'ne wa's yits'oji'la'x qa ha'ne sehe' qa yotshilaxƚe. ¿Pa'n ƚunye'j pe' wititsi' ƚaqsi'jtaxi'ƚ ye'mijkii? ¿Pa'n i'ni' pakha' qu' ƚeke'ye' qu' hawapi'yi'?* Mt 5:34-35 50  ¿Me nite' hik ha'ne ha'ne yikoi yaqsiijkii ene' week wekwek?’ ”(Is 66:1,2) 51 Ekheweli'ƚ qi in ham ƚami'iƚik'ui, nite' ƚenk'enheyu'uƚets qa nite' ƚenexpiikeyu'uƚij iye. Hayiitsƚe nite' ƚ'eku'mi'ƚijiju'ƚ pe'ye' pa' Espíritu Santo, in ƚunyejeyek pa'aj pe' alheyi'ƚik'i, qa hik aka' ejunyejeyi'ƚ.* Ex 32:9; Dt 10:16; He 3:13; Lv 26:41; Jer 4:4; 6:10; 9:26 52 ¿Pa'n ƚii pekhewe' profetas'ik'i pakha' qu'nte' nijayane'kii pa'aj pe' alheyi'ƚik'i? Pekhewe'en week nilanju' pa'aj pekhewe' hayiits nifeltax pakha' ƚamijiiju' hakha' yijaa'ija in yatsathen, hik hakha' ekheweli'ƚ hane'ej qa ƚowotk'oni'ƚijkiyek qa ƚilani'ƚ iye.* 2Cr 36:16; Mt 5:12; 21:35; 23:31,37; 1Ts 2:15; Hch 3:14; 5:28 53 Ekheweli'ƚ in neƚistaxi'ƚij pa' Dios kekhewe' yit'ij pa'aj qu' nanaqsiijkii (leyes) qa i'nijji' pa'aj pe' angelits, ƚa'mek qa nite' ƚ'ek'eni'ƚets kekhewe'en (leyes).—* Hch 7:38; Ga 3:19; He 2:2

54 Pekhewe'en in yepi'ye' ek'i pa'aj aka'an, qa yamik'ui wiikfik'i in nayu'kii, qa t'aiji' pe' ƚek'unhetii in qi in nayu'um pa' Esteban. 55 Qa pakha'ƚe Esteban qa qi in topo'oj pa'aj pa' Espíritu Santo, qa yejeƚiipha'm pa'aj na' wa's, ma' qa yi'weniipha'm pa'aj pa' ƚesa'x pa' Dios qa pa' Jesús ts'ap'a'a' pa' yiya'yik'i pa' Dios.* Jn 12:41; Hch 6:5 56 Qa yit'ij pa'aj: —¡Jeƚ qeku'uƚetspha'm! Hi'wen ne' wasits wejje'm qa na' Ƚa's na' Jukhew qa ts'ap'a'a' na' yiya'yik'i na' Dios.—* Mt 3:16; Jn 1:51 57 Ma' qa pekhewe'en qa taya'yij wetju'ƚ pa'aj, yit'onji' pe' ƚekfii qa t'ilit'ij wetju'ƚ pa'aj pa' Esteban. 58 Qa yeka'xik'uifik'i pa'aj nakha' witset, qa yapeƚek pa'aj qa nijele'ejkii pe' utel. Pekhewe' yit'ijets in uƚ'ax pa' yaqsiijkii pa' Esteban qa yenijupju'kii pa'aj pe' ƚe'ntaafitits ƚef'iyeyiiju' pa' ewi'ƚ jutjana'x ƚii Saulo, qe qa' nejeƚi'mets.* Lv 24:14-16; Dt 13:9; He 13:12; Hch 8:1; 22:20 59 Pa' Esteban in tejelaxti'yijkii pa'aj pe' utel, qa yit'ij pa'aj in iyin: —Yatsat'axyij Jesús, ku'miju'ƚ pa' yiƚa'x.—* Sal 31:5; Lc 23:46; Hch 9:14 60 Qa yenju' pa'aj ƚaqhutsii qa tayai yit'unhetik'i in yit'ij: —Yatsat'axyij, hasu'uj ijanin aka' qi ƚewuƚ'ax enewe'en.— Naq'axƚi'ijik'i ek pa'aj aka' yit'ij qa wa'm pa'aj.* Mt 5:44; Lc 22:41; 23:34; Hch 9:40