Su ngak Pimbaal
ne nga Gapustulis
Pesi'una
Su ngak Pimbaal ne nga Gapustulis giinik sumpat se Gempiya ne Gesuyen nek sinulat ni Lucas. Su dlabi ne gimpurtanti nek tuyu' sek sinulat keni giin suk pektuntul bu' pigendun pegunut se Gispiritu Santu sung mi'una ne ngang mektetu'u sek pekpelelaup se Gempiya ne Gesuyen metendeng riin ni Jesus Christ ritu “seg Jerusalem, sek tibuuk nek probinsiya neg Judea bu' Samaria, bu' sek tibuuk neg benwa (1.8).” Tuntulan ini se ngak pimbaal nu ngang miksunud ri ni Christ neng mikpuun riin se ngag Judeo bu' mikpeddayun nini tampan mibaal nek tinu'uwan se dlaun ne getaw rini seg benwa. Mikpesalig sung miksulat run nini ri se dlaun ne nga getaw saanay megbasa se dlibru keni ne nda'iruning melaat nek tuyu' su ngang miksunud ni Christ nud diin sek pedlekuntra sek penggoberno seg Roma, bu' ndi', suk tinu'uwan ne ngang miksunud ri ni Christ, giin nini su ketumanan seg relihiyun se nga getaw Judeo.
Su ngak Pimbaal ne nga Gapustulis puwidi behinen sek telu neg bahin neng mekpe'ita' sek pedlelaup seng Melengas ne Gesuyen metendeng riin ni Christ bu' sek peksilaun se ngang mektetu'u ritu se dlugar ne ritu winali sung Melengas ne Gesuyen bu' sek pekebaal sek simbaan: (1) Su getaran se ngag baalen nu ngang miksunud ri ni Christ ritu seg Jerusalem tubus miritu si Jesus se dlangit; (2) Sek pedlelaup se dlain ne nga dlugar sek Palestina; bu' (3) Dugang pa nek pedlelaup ritu seng Mediteraneo bu' tampan seg Roma.
Sala pa ne gimpurtanti neg betang riin se ngak Pimbaal ne nga Gapustulis, giin suk terbahu ne Gispiritu Santu, neng mirini duma se ga'em riin se ngang mektetu'u seg Jerusalem se Gendaw nek Pentecostes bu' mikpeddayun sek pegunut bu' pedligen se ngang mektetu'u bu' se dlaun ne nga geseg riin sek simbaan. Su dlaun nek penghitabu' nek tinuntul riin se dlibru keni. Sung minsahi se guna ne ngang miksunud ri ni Christ nek tinipung ri sek santa' neng minsahi, bu' su ngak penghitabu' nek sinulat se ngak Pimbaal ne nga Gapustulis mikpe'ita' se ga'em neng minsahi riin sek pedleketubu' se ngang mektetu'u bu' riin sek peksalabuuk se ngang mektetu'u riin sek simbaan.
Ngang Misulat ri se Dlibru keni
I. Pekpengandam sek Peksaksi 1.1-26
a. Su ketapusan nek sugu' ni Jesus bu' saad 1.1-14
b. Suk teles ni Judas 1.15-26
II. Suk peksaksi ritu seg Jerusalem 2.1—8.3
III. Suk peksaksi ritu seg Judea bu' Samaria 8.4—12.25
IV. Sung ministiryu ni Pablo 13.1—28.31
a. Su guna neng misyun ni Pablo 13.1—14.28
b. Suk Pektipung ritu seg Jerusalem 15.1-35
c. Su keruwa' neng misyun ni Pablo 15.36—18.21
d. Su ketelu neng misyun ni Pablo 18.22—21.16
e. Miperisu si Pablo seg Jerusalem, sek Cesarea, bu' seg Roma 21.17—28.31
1
1 ✡ 1.1: San Lucas 1.1-4. Pinetail'u nek Teofilo,* 1.1a Teofilo: Su gulugan ne ngalan nek Teofilo ‘suk sambat ned Diwata.’ Giin suk pinuwitan ni Lucas nek sulat.
Se guna ne dlibruu,† 1.1b guna ne dlibruu: Giin nini su Gempiya ne Gesuyen nek sinulat ni San Lucas. sinulat'u ri seni'a su dlaun neg binaal bu' pimandu' ni Jesus buwat sek pedlegataren runik terbahuun 2 tampan se gendaw ne inuwit giin tu se dlangit. Se genda' pa giin uwitay tu se dlangit, migbegay giin ne ngang mandu' pibiyan se ga'em ne Gispiritu Santu tu se nga gapustulis nek pimili'en. 3 Se gepaat pulu' endaw dluwat giin matay, mikpe'ita' giin tu senilan seng melaun nek panahun sek pekpemetuud ne nda'irunik penduwa'ruwa' neng mitubu' giin puli'. Mi'ita' nilan giin, bu' miktuntul giin ri senilan metendeng sek Pedlegari' ned Diwata. 4 ✡ 1.4: San Lucas 24.49. Bu' saanay mikaan pa si Jesus duma nu nga gapustulisen, migbegay giin neng mandu': “Ndi' amu reli' megawa' rini seg Jerusalem, ma'ad gelatay niyu suk sinaad ne Gama' neng mirengeg niyu buwat ri senaan. 5 ✡ 1.5: San Mateo 3.11; San Marcos 1.8; San Lucas 3.16; San Juan 1.33. Mimbendyag si Juan ri sek tubig, ma'ad sek santa' endaw bendyagan amu ri se Gispiritu Santu.”
Pilentu si Jesus tu se Dlangit
6 Seng miktipung su nga gapustulis duma si Jesus, sinaakan nilan giin, “Ginu'u, giin na ba ini suk panahun nek pepuli'en mu suk Pidlegeri'an tu seg Israel?”
7 Miksembag si Jesus ri senilan, “Su ngak panahun bu' nga gendaw inimetang na daan se keliyag ne Gama'u. Ndi' amu mbaya' mekesuun bu' nanu ini mehitabu'. 8 ✡ 1.8: San Mateo 28.19; San Marcos 16.15; San Lucas 24.47-48. Ma'ad sek peddateng ne Gispiritu Santu riin seniyu, begayan amu ne ga'em. Bu' gamu sung mekpemetuud para ri senaan rini seg Jerusalem, bu' ri sek tibuuk nek probinsiya seg Judea bu' sek Samaria, bu' ri sek tibuuk neg benwa.” 9 ✡ 1.9: San Marcos 16.19; San Lucas 24.50-51. Peketubusen nini telu'ay, pilentu giin tu se dlangit. Bu' saanay nilan megenleng ri seniin, milimeng giin ne ginanud bu' nda' na nilan giin me'ita'.
10 Bu' saanay migenleng ilan pa tu se dlangit, enlengay niyu, duunid duwa' tawan ne dlai neng migindeg ri seng megaud nilan ne gemputi'i ngak suub nilan, 11 miktalu' ilan, “Gamu nek taga Galilea, lama megindeg amu pa run rini neng minggangag tu se dlangit? Ay sug Jesus neng mi'ita' niyu neng mikperitaas ritu se dlangit, mpuli' rini seng maa' run nek pebiyan neng mi'ita' niyu sek pekperitaas ri seniin tu se dlangit.”
Si Matias suk Teles ni Judas
12 Rayun mipuli' su nga gapustulis seg Jerusalem buwat seg bentud ne ngag Olibo. Bentud keni meksala kilumitru su dlayu'en buwat sek siyudad. 13 Peddateng nilan ritu sek siyudad, minaik ilan ritu se kuwartu sed ditaas balay nek pinaikan nilan: Gilan ni Pedro, Juan, Santiago bu' Andres, si Felipe bu' si Tomas, si Bartolome bu' si Mateo, si Santiago neg bata' ni Alfeo, si Simon neng mikpetail ri seng nasuren, bu' si Judas neg bata' ni Santiago. 14 Kanunay ilan mektipung arun sek pegampu'. Duma rema nilan su nga dlibun dlabet na si Maria ne gina' ni Jesus bu' duma su ngak pateren ne dlai.
15 Bu' minayan suk santa' endaw, saanay miktipung su ngang megatus bu' ruwa' pulu' ne ngang mektetu'u, migindeg si Pedro bu' miktalu', 16 “Nga kepeteran, kina'enlan metuman suk tinalu' ri se Kesulatan ne su Gispiritu Santu mingatuk pebiyan riin ni David, bu' landunik tinalu'en metendeng riin ni Judas. Si Judas keni, giin sung migunut sek peddaap riin ni Jesus. 17 Sementaun giin nami tendeng ay pinili' giin ni Jesus sek pekpenibeli gisip gapustulis.” ( 18 ✡ 1.18-19: San Mateo 27.3-8. Na, si Judas ketu sinumaluy ne dlupa' ginamiten su kuwarta neg binayad seniin tendeng seng melaat neg binaalen. Miladdu' giin neng miguna su guluun bu' migbetu suk tiyanen bu' ginumawas suk tinainen. 19 Mirengegan ini ne dlaunan ne nga getaw seg Jerusalem, aas iningelanan nilani dlugar ketu, ri sek tinuntulan nilan, neg Akeldama, neg be'et pesabut “Dlupa' neng Mirugu'an.”)
20 ✡ 1.20: a Ngak Salmo 69.25. b Ngak Salmo 109.8. “Ay misulat ini ri se dlibru ne ngak Salmo,
‘Mbaal siya ne genda'iruni getaw ri seg balain;
bu' nda'irun siyaik pepekengelen ritu.’
“Bu' misulat rema,
‘Duun siyaik sumukli ri seniin ri se ketendanaan.’
21-22 ✡ 1.22: a San Mateo 3.16; San Marcos 1.9; San Lucas 3.21. b San Marcos 16.19; San Lucas 24.51. “Aas kina'enlan ned duunik sala tawan neng medduma ri senami arun mekpemetuud neng mitubu' puli' si Jesus ne Ginu'u. Kina'enlan kanunay giin mikeddunut ri senami seled sek panahun ne si Jesus ne Ginu'u midduma pa ri senita buwat sek panahun sek pegbendyag ni Juan riin ni Jesus tampan sek panahun neng mikperitaas si Jesus tu se dlangit.”
23 Aas duwa' tawan ne dlai suk pimili'an nilan: si Jose ne giningelanan neg Barsabas (neng mi'ilelaan rema neg Justus), bu' si Matias. 24 Mbuus migampu' ilan, “Ginu'u, dya'a sung mikesuun ri se gena'ena' ne kada sala, aas pe'ita' mu ri senami bu' ta' ri senilan duwa' suk pinili' mu 25 neng menibeli bu' sumukli ri ni Judas sek pekegapustulis tendeng ay si Judas miritu se dlugar ne gembaya' ri seniin.” 26 Rayun migripa ilan sek pekpili' ri senilan duwa', bu' si Matias sung miripaan nilan, ne giining mirugang tu sek sepulu' bu' sala ne gapustulis.
✡1:1 1.1: San Lucas 1.1-4.
*1:1 1.1a Teofilo: Su gulugan ne ngalan nek Teofilo ‘suk sambat ned Diwata.’ Giin suk pinuwitan ni Lucas nek sulat.
†1:1 1.1b guna ne dlibruu: Giin nini su Gempiya ne Gesuyen nek sinulat ni San Lucas.
✡1:4 1.4: San Lucas 24.49.
✡1:5 1.5: San Mateo 3.11; San Marcos 1.8; San Lucas 3.16; San Juan 1.33.
✡1:8 1.8: San Mateo 28.19; San Marcos 16.15; San Lucas 24.47-48.
✡1:9 1.9: San Marcos 16.19; San Lucas 24.50-51.
✡1:18 1.18-19: San Mateo 27.3-8.
✡1:20 1.20: a Ngak Salmo 69.25. b Ngak Salmo 109.8.
✡1:21-22 1.22: a San Mateo 3.16; San Marcos 1.9; San Lucas 3.21. b San Marcos 16.19; San Lucas 24.51.